Klas 1/2/3

Onze strijd tegen het water is nog niet gestreden. De kans op een overstroming, zelfs groter dan ooit tevoren, is maar al te reëel. Wat hebben we van het verleden geleerd?

Televisie en computer

Overstromingen in Nederland

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Klas 4/5/6

Het is een verrassende tegenstelling, in Zeeland is het verdronken land van Saeftinghe ontstaan door een overstroming: de Allerheiligenvloed uit 1570.
Maar nu is het een van de veiligste plekken in Zeeland, het ligt namelijk hoger dan het gewone land.
Inez Flameling legt bij de rivier de Oosterschelde die aan het land van Saeftinghe grenst, uit hoe dat komt.
De Schelde heeft eb en vloed, het is eigenlijk een van de weinige rivierarmen die nog helemaal open is, dus waar geen keringen en dammen in liggen, en die eb en vloed brengt allemaal slib met zich mee. En dat zorgt ervoor dat zo’n gebied omhoog komt. Dat gaat groeien in feite, dat slibt aan. Dat is een heel natuurlijk proces wat eigenlijk vroeger heel normaal was, mensen waren daar ook aan gewend, en tegenwoordig gebeurt het bijna nergens meer omdat we nog maar weinig buitendijksgebied overhebben. Maar het resultaat zie je hier, als je dat een paar eeuwen laat opslibben dan wordt het heel hoog. In feite is het een van de hoogste gebieden van Zeeland, buiten de dijken. Terwijl Zeeland gemiddeld onder NAP ligt, of op NAP, maar dit is dus echt een hoogliggend gebied. En dat is ontstaan omdat de zee en de rivier hier al dat slib hebben kunnen afzetten.
De gebieden achter de dijk, de polders, liggen veel lager.
En wat er gebeurt bij inpolderen, is dat dat natuurlijk proces van opslibbing, dat stopt. En dat land gaat zakken, de klei gaat inklinken en de veenlagen, dat verteerd, dus die verdwijnen ook. Het land gaat langzaam naar beneden zakken. Dat is op heel veel plekken gebeurd, de oudste polders die liggen het diepste daar is het al het langste aan de gang en gebieden waar de rivier of de zee nog wel bij kunnen die blijven omhoog groeien.
Polders liggen dus veel lager dan gebieden waren rivieren of zeeën nog bij kunnen om slib af te zetten.
In Museum Terra Maris in Oostkapelle is het hoogteverschil op een grote kaart goed te zien.
INTERVIEW
Om te beginnen zie je hier het land van Saeftinghe, daar waren we net, wat opvalt het is knalrood, het ligt heel hoog net als andere buitendijkse gebieden langs de Westerschelde, die zie je hier. Rood is hoog, dat ligt ongeveer vijf meter boven NAP, en dat heeft dus te maken met die opslibbing. Door het water. Dus doordat die buitendijkse gebieden in contact staan met het rivierwater en met het zeewater zet het water daar slib af en groeit het land omhoog. En dat proces stopt op het moment dat je het gaat inpolderen. En dat is ook heel duidelijk te zien op deze kaart. De oudste delen van Zeeland die liggen het laagst, die zijn blauwpaarsig van kleur. Nou ja, neem hier bijvoorbeeld het eiland Tholen, je ziet heel duidelijk dat het oudste gedeelte van Tholen, in het midden, dat dat het laagste ligt, dat zijn die paarsblauwe stukken. En dat de randen dan ietsje hoger liggen, maar ook niet echt hoog. Dat is dan die badkuip, een soepbordeiland krijg je dan. Er zijn nog andere plekken waar je dat kunt zien. Het zijn dus oude polders die al eeuwenlang aan het zakken zijn. Die al eeuwenlang niet meer in verbinding staan met de zee waardoor dat natuurlijke proces van opslibbing niet meer gebeurt. Dus waar geen dijk omheen ligt, dat ligt nu het hoogst? Ja, waar geen dijk om ligt ligt hoog en waar wel een dijk om ligt, ligt laag. En hoe langer de dijk er ligt hoe lager het ligt.
Niet alleen in Zeeland liggen de gebieden achter de dijk laag. In heel Nederland is dat het geval. Om Nederland veiliger te maken pleit Inez ervoor eens in de zoveel tijd land terug te geven aan de zee.
Maar zeg maar het oude beeld, dat zijn zeg maar landbouwpolders, strakke sloten, goed ontwaterd, eigenlijk ook wel een beetje waar we trots op zijn, we wonen onder zeeniveau, daar moeten we vanaf zeg je? Ik denk dat het op lange termijn niet echt meer houdbaar is , als je een land hebt dat zo aan het zakken is en een zee die zo aan het stijgen is dan moet je op een gegeven moment toch iets doen. In feite zouden we meer moeten meebewegen, meer gebruik moeten maken van de natuur, om ons land op de lange termijn leefbaar te houden. Dus door de natuur zijn werk te laten doen.
De zee kan nieuw slib op het land afzetten. Na 50 of 100 jaar is het land hoog genoeg. En kun je het weer bewonen. Maar omdat er zoveel mensen wonen in de polders is het wel lastig om dat voor elkaar te krijgen.


Land ophogen op een natuurlijke manier

Door het inklinken van kleigrond en vertering van veen zakt de bodem in poldergebieden. In Zeeland liggen de gebieden die buiten de dijken nu het hoogst. Moeten we polders onder water zetten om het land weer op te hogen?

Polders onder water zetten

In de 12e eeuw neemt de bevolking in Europa en dus ook in Nederland sterk toe. Daarom gaan mensen de nattere, lagere gelegen gebieden aan de kust koloniseren. 
Om het zeewater buiten de deur te houden, gaan de kustbewoners dijken bouwen. 
In het West Friesch Archief in Hoorn hebben ze oude kaarten van de West Friesche Omringdijk in Noord Holland. Een dijk van wel 126 km lang. Het is een van de vele dijken die er in Nederland gebouwd zijn. In de tijd dat men dijken begon te bouwen zijn ook de waterschappen ontstaan. Want het bouwen en onderhouden van dijken vraagt om een goede samenwerking en leidt tot veel discussies. 
Petra van Dam is hoogleraar waterstaatkunde en weet hoe het bouwen van dijken heeft geleid tot het ontstaan van de waterschappen. 
Dus dan moet je gaan samenwerken. Dan kun je zeggen ‘leuk spontaan, samenwerken’, maar je hebt dan al gauw iemand nodig die coördineert en dan ook de mensen die wat minder ijverig zijn af en toe achter hun broek zit. Je hebt al gauw een regionale vorm van gezag nodig die dat ondersteunt, of afdwingt, of hoe je dat verder ook wilt noemen. En in de Nederlandse geschiedenis hebben de waterschappen daar een belangrijke taak.
Nu zijn er 24 waterschappen, maar vroeger waren er nog veel meer. Het hoogheemraadschap van Rijnland is het eerste bekende waterschap. Dat is met een mooi document bezegeld halverwege van de 13e eeuw. 
Hier is de archivaris van Rijnland, die brengt een oorkonde van 1255, heel voorzichtig, het is natuurlijk een heel oud stuk, op perkament, dat is heel erg kwetsbaar, dat zit dus normaal in een archief opgesloten waar het klimaat beheerst wordt, de vochtigheid en de temperatuur. Dit is het zegel dat nu bovenkomt, het is verbrokkeld, omdat het toch een beetje de tand des tijds toont.
Voordat de waterschappen worden opgericht zijn belangrijke edelen en grondeigenaren verantwoordelijk voor alles wat met water te maken heeft. Deze mensen werden heemraden genoemd. Graaf Willem II maakt in de 13e eeuw een grote fout. Hij bouwt een kostbare sluis bij Haarlem en vergeet dat met de heemraden te overleggen.
En toen zijn meteen de heemraden aangekomen met ‘hallo! Wij zijn niet geraadpleegd!’’ Oh stom, dacht hij, en toen heeft hij deze oorkonde uitgevaardigd, twee jaar later… waarin hij erkent dat hij natuurlijk eerst om advies had moeten vragen. En dat is wat hier staat: hier staat dat hij belooft dat hij dat nooit meer zal doen, dat hij nooit meer iets met water, wat nu spoei genoemd wordt, en spoei dat is de kolksluis van Spaarndam, en als hij dat zal doen dat hij dan advies zal vragen, en dat is consiglio, dat zie je hier; zal vragen aan de heemraden. Dat is dit woord: een Nederlands woord in een Latijnse oorkonde.
Het staat nu zwart op wit. Deze heemraden worden vanaf 1255 officieel de bestuurders van het waterschap, met de naam Hoogheemraadschap van Rijnland. 
Ook nu nog zijn de waterschappen samen met Rijkswaterstaat verantwoordelijk voor het beheren van water in Nederland. 
En dijken in de gaten houden hoort daar ook bij. 
We gaan kijken of er is gemaaid. Je ziet hier is nog niet gemaaid, dat moet gedaan worden dus daar gaan we een notitie van maken, en een fotootje van maken en uiteindelijk gaat er een schouwbrief uit, naar de betreffende eigenaar.
Presentator: en dit is jouw werk? Je bent van het hoogheemraadschap Delftland,en jij gaat alle stukjes kade, dijk langs?
Ja, nu hebben schouwperiode, normaal inspecteer ik alle waterkeringen, visueel, dus om te kijken of de kade hoog genoeg is, of er geen mollen zitten, muskusratten, maar nu is echt de periode van de schouw, dat is twee weken dat we dat doen. We komen wel eens rare dingen tegen: niet waterkerende objecten op dijken; dat zijn bijvoorbeeld bomen, we willen geen bomen op dijken, en tuinhuisjes… dat willen we gewoon niet. Die dijken moeten gewoon helemaal open zijn, dat is het beste. 


De eerste dijken

In de 12e eeuw groeit de bevolking in Europa. Daarom gaan mensen de nattere, lagere gelegen gebieden aan de kust koloniseren. Om het zeewater buiten de deur te houden, gaan de kustbewoners dijken bouwen. Om de bouw en onderhoud van dijken te coördineren worden waterschappen opgericht. 

Het begin van de waterschappen in Nederland

De kans is heel klein dat Nederland nog eens overstroomt. We zijn wereldwijd het best beschermd tegen het water. Maar toch houdt de Nederlandse overheid altijd rekening net de minuscule kans dat het toch een keer misgaat. Om te weten waar we op voorbereid moeten zijn en plannen te maken wat dan te doen, hebben de ze ergst denkbare overstroming bedacht, in het kort: de EDO, om te testen of Nederland wel goed is voorbereid. Jan Buisman weet alles over het weer in Nederland, hij schreef er dikke boeken over, Hij kent de extreme weesomstandigheden die tot een EDO zouden kunnen leiden.
Het komt zelden mar maar dan zou je eerst een aantal dagen zuidwesten wind moeten hebben, dan wordt het water van de Noordzee naar het noorden gedreven, dan krijg je als het ware daar een waterbult in de Noordzee, dan moet die wind ruimen naar noordwest, dat doet-ie meestal, wind krimpt zelden maar ruimt meestal van zuidwest naar noordwest, dan een grote storm, een groot stormveld, dan krijg je een geweldige ophoping van water tegen de kusten en dan ook nog hoog water in de grote rivieren, dan krijg je een soort botsing tussen die twee, die hebben niets met elkaar te maken, maar toevallig gebeurt dat dan en dan natuurlijk de toestand van het land en als dat allemaal samengaat dan heb je heb je een hel rijtje, en dan gaat het natuurlijk helemaal verkeerd.
Of en wanneer er een ramp komt is onzeker. De kans is in ieder geval klein. Maar stel, er komt een EDO, dan zou vooral de economie daar zwaar onder leiden. Als tijdens een ramp alle elektriciteit uitvalt kun je niemand meer bellen of mailen. Fabrieken liggen stil, vrachtauto’s kunnen niet meer rijden en mensen kunnen niet meer naar hun werk komen. Kortom alles waar Nederland geld mee verdient ligt maandenlang plat. En daarom is er de EDO bedacht; om te oefenen. Er worden rampenoefeningen gehouden die zo echt mogelijk zijn. Zodat organisaties zoals de politie of de brandweer weten wat er moet gebeuren als het misgaat.
Dick Berts bereidt zich liever zelf voor
Jij bent een prepper, en je hebt een boekje geschreven ‘hoe word je zelfredzaam bij rampen’. En nu lees ik, het grootste risico dat wij in Nederland lopen is een doorbraak van onze zeedijken. Ja ik denk, we zijn wat verder gekomen, dat de economische crisis natuurlijk veel dreigender is, maar met stip op nummer twee staat de doorbraak van de primaire zeeweringen. In dit appartement sta je dan tot zover in het water. 
Het huis van Dick Berts staat vol met spullen, voedsel en water die bij een ramp niet meer voorhanden zijn. Als er een overstroming komt en het land in een chaos verandert heeft hij zich tenminste voorbereid.
Brood bakken, voor als er nog stroom is, blikvoer dat had ik een beetje verwacht, koffie, honing, shampoo, en dit is een kamer, maar zo gaat het kamer na kamer door dat je dingen hebt, voorbereid op het ergste...
Dick Bert is klaar voor het ergst denkbare. Maar hoe bereidt de regering zich voor? Er wordt elk jaar 1 miljard euro opzij gelegd door de overheid om maatregelen te nemen die zorgen dat we veilig blijven. Dat geld wordt beheerd door de Deltacommissaris.
En wij hebben nu, onze regering heeft in 2010 besloten, als je weet dat je kwetsbaar bent, wel goed beschermd, en je weet dat 60 procent van het land kan overstromen als het fout gaat en je niks doet, en je weet dat de natuur aan het veranderen is: zullen we ons dan niet voorbereiden op die toekomst? Dus er is nu iemand, dat ben ik, die heeft de opdracht, wettelijk, om ervoor te zorgen, dat we dat voor zijn. Dus dat we tot maatregelen komen de komende twintig tot dertig jaar die niet reageren op een ramp maar zorgen dat we robuust worden, dat we de klappen van de natuur op kunnen vangen.
De Deltacommissie moet ervoor zorgen dat alle dijken in Nederland op Deltaniveau zijn. Zodat ze ons beschermen tegen alle soorten en maten hoogwater scenario’s.


EDO: de ergst denkbare overstroming

Om te testen of Nederland goed genoeg beschermd is tegen het water is de EDO bedacht: de Ergst Denkbare Overstroming. Hulpdiensten houden regelmatig rampoefeningen. De Deltacommissie moet ervoor zorgen dat alle dijken in Nederland op Deltaniveau zijn.

Zijn onze dijken bestand tegen hoogwater?

Tot aan de 19e eeuw draaien slachtoffers van watersnood- en andere rampen zelf op voor de kosten.
Bij een aantal rijke burgers veroorzaakt dit een nieuw idealisme. Ze willen mensen helpen en gaan geld inzamelen voor de vele slachtoffers..
Eerst zijn de acties klein, maar met de komst van Lodewijk Napoleon wordt dat anders. Vanaf die tijd worden de acties in het hele land gehouden. 
In 1809 is er een grote overstroming die de aanleiding is tot vele inzamelingsacties.
Historicus Gerard van der Ven vertelt…
Nou je ziet op deze kaart, de omvang van de overstroming... 1809... langs de IJssel viel het mee, maar het hele rivierengebied van Kleef tot Dordrecht kwam onder water te staan. En Gerard, nu verzamel jij vanaf je studententijd al gedenkboeken die overstromingen memoreren. Die boeken werden speciaal gemaakt, ook om geld in te zamelen. Ja, en ook om verslag te doen van de gebeurtenissen. En ook om geld in te zamelen en daarom werd het dramatischer voorgesteld dan het daadwerkelijk was. In al die boeken komt ook een klein kind voor dat op miraculeuze wijze wordt gered, of een oud vrouwtje wat nog van een dak wordt gehaald, enzovoort, we gaan dus ook weer even terug naar de menselijke schaal.
Er worden niet alleen prenten verkocht om geld in te zamelen voor slachtoffers van watersnoden, ook dichters schrijven zogenaamde watersnoodgedichten: lange, dramatische gedichten waarin de nood van de slachtoffers op alle mogelijke manieren wordt bezongen.
En verder stuift de vloed
Net de ijsschots in verbond
en klotst en klatert
wiekt en woedt
nooit des Rhijnstrooms overmoet
Een zegeteken vond
Ze roepen mensen op om geld te geven. De gedichten en prenten zijn vaak nogal overdreven, maar wel effectief.
De acties in brengen veel geld bij op, twee keer zelfs een miljoen gulden. 
Deze inzamelingsacties zijn het begin van de goede doelenacties die we nu kennen op TV en de jaarlijkse actie van de DJ’s in het Glazen Huis, waarbij veel geld wordt opgehaald.


Inzamelingsacties van vroeger

Als er een ramp gebeurt zamelen we geld in voor de slachtoffers. Op radio en televisie worden speciale acties gehouden. Hoe ging dat 200 jaar geleden? In de 19e eeuw werden bij overstromingen speciale gedenkboeken en watersnoodgedichten gemaakt. Die werden verkocht om geld in te zamelen voor de slachtoffers.

Hulp voor slachtoffers van overstromingen

Tijdens de watersnoodramp van 1916 overstroomt een groot deel van Noord Holland. Vooral het eiland Marken wordt zwaar getroffen, hier vallen 16 doden. Dat is heel aangrijpend voor de bewoners.
Marken heeft in die tijd wel vaker last van overstromingen, omdat de dijken eigenlijk te laag zijn, maar er vielen nooit veel slachtoffers.
De Markers hadden zich namelijk heel slim aangepast op de vele overstromingen in die tijd.
Historicus van Marken Jan Schild weet daar meer van.
Marken beschermde zich tegen het water door huizen op terpen te bouwen, want Marken liep vroeger wel een of twee keer per jaar onder water. En het water, de zeespiegel, ligt hoger dan het maaiveld. Dus dat betekent, als het water in de zee erg hoog kwam, liep het over de dijk heen, en het maaiveld lag lager, dus dan liep dat hele kuipje vol. Eind 19e eeuw ging men ook paalwoningen bouwen. Als het water kwam, kon het gewoon onder het huis doorspoelen.
De paalwoningen zijn zo ingedeeld dat iedereen gewoon kan doorleven als het water komt.
Tijdens een overstroming verplaatsen alle eilandbewoners zich met bootjes tussen de huizen. Ze kunnen makkelijk in en uit stappen vanaf de balustrades, die bovenaan de palen liggen: hoog en droog.
Maar waarom gaat het dan mis in 1916?
Een aantal nieuwe huizen is op een andere manier gebouwd en zijn daarom veel kwetsbaarder.
Dit huis is helemaal van z’n fundamenten afgeslagen en om de terp heen gedreven. Er zijn vier mensen in omgekomen. Weggedreven met vier mensen erin, ongelofelijk. Deze zijn in 1911 gebouwd, moet je nagaan: 1911 gebouwd, 1916 omgeslagen en die hadden ze dus helemaal dichtgebouwd. En mijn idee is dat daardoor, dat daarom dat huis weggeslagen is, en dat die zijn omgevallen.
Het water had meer vat op de huizen, omdat de onderkant met stenen is dichtgemaakt. Daarom zijn er in 1916 zoveel mensen verdronken. 
Iemand die de watersnood wel overleeft heeft is Lijsje Wilhelmina van Riel. Ze heet niet zomaar Wilhelmina. Ze krijgt haar hele leven lang brieven en cadeautjes van koningin Wilhelmina.
“Mijn moeder is geboren in de watersnood van 1916. Hier op Marken. Hier woonde mijn grootmoeder, en bij haar grootmoeder thuis is ze geboren. En hoer stond het water dus ook al hoger dan de dijk? Ja, op raamhoogte al. Volgens mij is ze op de zolder geboren. Twee dagen later kwam de koningin hier, die had gehoord van de ramp en toen hoorde ze dat er een baby’tje geboren was, en toen is ze erheen gegaan en toen heeft ze gevraagd of ze de naam Wilhelmina ervoor mocht hebben. Ze heette Lijsje, en toen is ze Wilhelmina Lijsje gaan heten.
Zo kan een overstroming ook tot een speciale vriendschap leiden.
En toen ze getrouwd was en kinderen kreeg, kregen wij ieder jaar allemaal cadeautjes. Ieder jaar persoonlijk gebracht door de hofdame, dus dat was iedere kerst eigenlijk een beetje feest.


Watersnood op Marken

De huizen op Marken waren aangepast op overstromingen: ze stonden op terpen of men woonde in een paalwoning. Maar tijdens de watersnoodramp van 1916 wordt het eiland toch zwaar getroffen, er vallen 16 doden. 


Ondanks terpen en paalwoningen zwaar getroffen

Al sinds duizenden, misschien wel miljoenen jaren zijn er in Nederland overstromingen. Maar pas sinds de Middeleeuwen worden die overstromingen een probleem. Dit komt omdat in de 8ste en 9e eeuw de bevolking in Europa en dus ook in Nederland sterk groeit. 
Er is nieuw land nodig. Steeds meer mensen gaan langs de veenstroompjes aan de kust wonen. Ze ontwateren het land om voedsel te verbouwen en huizen te bouwen: dit wordt ontginnen genoemd.
Archeologen weten hier alles van 
(archeoloog Michiel Bartels) Van langs die veenstroompjes kwamen de kolonisten het gebied binnen, en begonnen het veen te ontginnen, en daardoor daalt het. En hoe meer het daalde, hoe groter probleem het zeewater werd.
Om het land te ontginnen laten de boeren grondwater door afwateringskanaaltjes wegstromen. Maar het gevolg is dat het land daardoor daalt. Zo worden overstromingen vanuit zee een steeds grotere bedreiging. Daarom moet men dijken gaan bouwen en op terpen gaan wonen. 
Zo begint in rond de 12e eeuw de eerste strijd tegen het water. 
Eén van de eerste overstromingen die grote schade veroorzaakt is de Allerheiligenvloed van 1170. Een overstroming die we kennen omdat hij in de middeleeuwse geschiedboeken wordt genoemd. In een oud Duits geschrift staat dat er door deze storm veel land verloren ging bij Staveren, aan de kust van Friesland. Waarschijnlijk verdween toen een stuk land tussen Friesland en Noord Holland.
Vanaf die tijd zijn de overstromingen in Noord Nederland rampzalig. Steeds grotere stukken land worden opgeslokt door de zee. De helft van Noord Nederland slaat weg. De mensen raken meer en meer land kwijt. 
Waar lang geleden land was en mensen woonden ligt nu het IJsselmeer. Op de bodem van het IJsselmeer zijn nog overblijfselen te vinden van de dorpen die door de overstromingen onder water zijn komen te liggen. We noemen ze ‘Verdronken dorpen’.
Archeologen proberen deze verdronken dorpen terug te vinden. Met een speciale radarboot scannen ze de bodem, op zoek naar spullen die mensen toen gebruikten en resten van bewoning.
Je ziet hier van die vage strepen lopen, en dat zouden dus akkerpatronen kunnen zijn, dus dichtgeraakte sloten van dat voorland, maar ook overblijfselen van boerderijen wezen. En waar we nu zitten, voor de kust bij Schellinkhout weten we dat een deel van een dorpje is verdwenen, en dat er voor de afsluitdijk werd gebouwd, als het water laag stond er resten werden gezien.
Ik zie daar wel een duidelijk structuur in beeld komen. Het is een langwerpig object en een duidelijke reflectie, en dat lijkt toch wel op iets als een scheepswrakje. Nou scheepswrak! Het is een ding van 15 meter! Dat is een flinke boot, daar varen we nu overheen.
Als je op het IJsselmeer vaart, besef je dan eens, dat je misschien boven een dorp vaart, dat ooit een overstroming heeft meegemaakt.


Overstromingen in de Middeleeuwen

Er zijn door de eeuwen heen honderden overstromingen in Nederland geweest. Deze overstromingen hebben een grote invloed gehad op het landschap en op de Nederlandse cultuur. Veel gebruiken komen voort uit de strijd tegen het water. 

Dorpen op de bodem van het IJsselmeer

Het onder water zetten van land blijkt een goede tactiek voor de Watergeuzen in de strijd tegen de Spanjaarden. Na Den Briel veroveren De Watergeuzen in 1573 Alkmaar met behulp van water. 
In 1574 wordt ook Leiden belegerd door de Spanjaarden. Moordlustige Spaanse troepen hebben de stad omsingeld en wachten net zo lang tot de bevolking is uitgehongerd en zich overgeeft. Aanvallen is geen optie. Daarvoor zijn er teveel Spaanse soldaten. Bovendien zitten de Spanjaarden veilig in speciale schansen, verdedigingswerken, die zij om de stad heen hebben gebouwd. 
De Watergeuzen moeten dus een plan bedenken.
Ze besluiten om verderop, bij Rotterdam en Gouda de dijken door te steken van de Maas en de Hollandse IJssel 
De geuzen zijn van plan om met schepen naar Leiden te varen om de Spanjaarden te verjagen. Met duizenden soldaten, boten en galeien varen de Watergeuzen over de weilanden van Holland naar het uitgehongerde Leiden.
Vanwege veel problemen op de route, gaat de tocht heel langzaam. De schepen komen in de eerste weken nog geen 750 meter per dag vooruit. Maar dan draait de wind. Er steekt een Zuidwester storm op en er volgt een echte overstroming. Alle schepen van de geuzen surfen als het ware richting Leiden. 
De Spaanse troepen worden zo onverwacht door het water overvallen, dat ze met grote spoed hun schansen verlaten. Een maand later dan de Watergeuzen hadden voorzien, in de nacht van 2 op 3 oktober 1574, kan Leiden eindelijk worden ontzet. 
De geuzen nemen haring en wittebrood mee om de uitgehongerde Leidenaren te eten te geven. Een jongen vindt die dag in een legerkamp buiten de stad een pot met een heerlijke maaltijd: hutspot. Het eten is nog warm, zo snel zijn de Spanjaarden voor het water gevlucht.
Nog steeds wordt ieder jaar op 3 oktober het Leidens ontzet gevierd. Met hutspot. 


Het ontzet van Leiden

In 1574 is Leiden belegerd door de Spanjaarden. Het onder water zetten van land blijkt een goede tactiek voor de Watergeuzen in de strijd tegen de Spanjaarden. Bij Rotterdam en Gouda worden de dijken van de Maas en de Hollandse IJssel doorgestoken. De geuzen varen naar Leiden om de Spanjaarden te verjagen. In de nacht van 2 op 3 oktober 1574, wordt Leiden ontzet. 

3 oktober 1574

De gevolgen van overstromingen zijn vaak ellendig, maar een paar van de grootste en mooiste natuurgebieden in Nederland zijn juist ontstaan door een overstroming. Een van die plekken is het verdronken land van Saeftinghe. Ontstaan door de Allerheiligenvloed van 1570, de ergste overstroming die ons land ooit gekend heeft. Grote delen van Nederland lopen onder, en er verdrinken zo’n 20.000 mensen. Nog voordat het land van Saeftinghe zich van de ramp heeft hersteld krijgt het tijdens de 80jarige oorlog in 1584 de genadeklap. De zeedijken worden doorgestoken om de Spanjaarden tegen te houden. De dorpen die er ooit lagen, waaronder het dorp Saeftinghe, verdronken. Nu is het een natuurgebied geworden, met eb en vloed, en komen er veel bijzondere vogels en plantensoorten voor.
Iemand die hier vanaf zijn kinderjaren komt is Richard Bleijenberg. Hij heeft veel spullen gevonden van mensen die er vroeger woonden. Zoals oude potten en bekers en zelfs een vuurtoren.
Voor mij is het verdronken land mijn leven. Ik loop hierin vanaf mijn kinderjaren. Nu staan we midden op een vuurtoren. Hier liggen nog stenen onder van de funderingen. Dit is een boomstam? Ja hier heeft een bos gestaan, en voor die sparren stonden hier eikenbomen.
De huidige Nederlandse regering wil meer natuurgebied zoals het land van Saeftinghe omdat er op andere plekken in Zeeland veel natuur verloren gaat. De Westerschelde wordt namelijk uitgebaggerd zodat grotere tankschepen naar de havens van Antwerpen kunnen varen. Daardoor gaat er veel natuur verloren.
Twee keer per dag komt het water zo hoog? En dat kalft af. Niet alleen hier maar langs de hele Westerschelde, de stromingssnelheden zijn toegenomen door het baggeren. De geul is dieper geworden en ze halen drempels eruit waardoor er meer water doorheen komt en ook grotere boten en die zorgen voor meer golfslag.
Om deze verloren natuur te compenseren hebben de regeringen van Nederland en België besloten dat er stukken boerenland natuurgebied moeten worden door water toe te laten. In Zeeland is dat de Hedwigepolder. De natuurbescherming vindt het een goed idee om land terug te geven aan de natuur. Maar de boeren willen hun land juist behouden.
En dat er voor de mensen die er wonen, die er leven, waar mijn ouders en mijn grootouders een heel bedrijf opgebouwd hebben, een toekomst gemaakt hebben, dat dat zomaar onder water gezet en dat er voor ons absoluut geen alternatieven voorhanden zijn … dus u zegt eigenlijk: wij zijn hier de bedreigde soort, de boeren in de polder? Ja, ja. En met ons wordt blijkbaar geen rekening gehouden, wij zij het opgejaagde wild en de bedreigde diersoort die aan het uitsterven zijn, en niet de zwartkopmeeuwen en de bruine kiekendieven en de…
Het is een lastige kwestie, naar wie zal er uiteindelijk geluisterd worden? De natuurbescherming die opkomt voor de natuur waarvan er al zo weinig is in Nederland, of de boeren die er hard voor gewerkt hebben om het land zo mooi vruchtbaar te krijgen en houden van het landschap zoals het nu is.


Boerenland wordt natuurgebied

Natuurgebied ‘het verdronken land van Saeftinghe’ is ontstaan door een overstroming. De Hedwigepolder grenst aan dit natuurgebied. Over deze polder is discussie: onder water laten lopen of niet?

Polders weer onder water zetten of niet?

Een overstroming vindt in Nederland niet zomaar plaats: er moet echt flink wat aan de hand zijn voor het zover is. Bijvoorbeeld bij een combinatie van een hele zware Noordwesterstorm, extreem hoog water op zee en extreem hoog water in de rivieren. Als die omstandigheden tegelijkertijd voorkomen, dan kan er een overstroming plaatsvinden. 
En dat is precies wat er gebeurt in 1421 in Zuid-Holland. Dan vindt er een legendarische overstroming plaats: de St Elisabethsvloed. In de stad Dordrecht kennen ze die overstroming nog steeds. Deze overstroming is zo groot dat het hele land rondom Dordrecht onder water loopt. En dat is een grote strop, want Dordrecht was in die tijd een rijke stad.
Deborah Paalman, de archeologe van Dordrecht weet wat de gevolgen van de overstroming waren. 
Nou heb ik gehoord dat Dordrecht in de 15e eeuw misschien wel de rijkste stad van Nederland was.
Ja, dat zou je kunnen zeggen. Dordrecht kende in de 14e en 15e eeuw, de gouden eeuw, ietsje eerder dan Amsterdam. En die status kregen ze eigenlijk vanwege de handel. Het was een hele rijke handelsstad, iedereen bracht hier z’n goederen op de markt, die uit het buitenland kwam, dus die stad kon zich enorm ontwikkelen.
De overstroming verandert alles. Dordrecht ligt ineens als een soort eilandje middenin een enorme waterplas. Schepen kunnen gemakkelijk aan alle kanten om de stad heen varen. Terwijl voor de overstroming juist alle handelsschepen aanmeerden in Dordrecht. Daar is de stad zo rijk van geworden. Want alle handel van de schepen moest eerst op de markt in Dordrecht worden aangeboden. Dit heet stapelrecht. 
Dordrecht had al sinds 1299 het stapelrecht van de graaf van Holland gekregen, dat hield in dat iedereen die vanuit het buitenland met z’n goederen hier langs Dordrecht kwam, eerst de goederen hier uit moest pakken, uit z’n boot. Eerst hier op de markt brengen, je moest tol betalen, je moet belasting betalen voordat je door kon varen naar je eigenlijke bestemming. Dus dat was een heel gedoe en als dat niet meer hoefde, en vooral ook niet al die belasting betalen, dan ging je natuurlijk gewoon om Dordrecht heen.
Dus de echte ramp kwam pas enkele jaren daarna, die was eigenlijk economisch.
Dordrecht verliest zo in korte tijd haar handel en rijkdom. Steden als Amsterdam en Antwerpen zien hun kans schoon en nemen de handel over. 
Dordrecht wordt nooit meer zo rijk als voor de St Elisabethsvloed.


De Sint Elisabethsvloed

In 1421 vindt in Zuid-Holland een legendarische overstroming plaats: de Sint Elisabethsvloed. Deze overstroming is zo groot dat het hele land rondom Dordrecht onder water loopt. Dordrecht verliest in korte tijd haar handel en rijkdom. Steden als Amsterdam en Antwerpen zien hun kans schoon en nemen de handel over. 

Overstroming die Dordrecht onder water zet

In de 18e en 19e eeuw is het oosten van Nederland regelmatig in rep en roer. In het gebied tussen de rivieren de Maas en de Waal vindt er bijna elke winter een grote overstroming plaats. Zelfs zo vaak dat mensen hun huizen er op aanpassen. Ze bouwen bijvoorbeeld stallen met een extra verdieping. Bij een overstroming kan het vee via een speciale plank een verdieping hoger gezet worden. Dit worden vloedschuren of waterstallen genoemd.
De reden voor al die winterse overstromingen zijn enorme ijsbergen die door de dijken breken. De winters zijn in die tijd heel koud. Het is de periode van de kleine ijstijd. Veel rivieren vriezen dicht. Als het gaat dooien schuiven de ijsschotsen over elkaar heen en hopen zich op tegen de dijken, waardoor ze enorme ijsbergen vormen.
Wat men ook doet, op een gegeven moment schuift zo’n ijsberg dwars door de dijk heen en stroomt het water soms tot 60 kilometer verder het land in. In 1808 gebeurt dit op een heleboel plekken tegelijk, waardoor enorme gebieden overstromen.


Overstromingen in het rivierengebied

Bijna elke winter overstroomt het gebied tussen de rivieren de Maas en de Waal in de 18e en 19e eeuw. Mensen passen hun huizen er op aan. Ze bouwen bijvoorbeeld stallen met een extra verdieping: vloedschuren of waterstallen.

Elke winter raak

De Nederlanders uit de 16e eeuw hebben al verschillende grote overstromingen meegemaakt. Ze weten inmiddels hoe zo’n overstroming het leven kan ontregelen. 
Maar deze ervaring met water kan ook handig zijn. Dat blijkt tijdens de Opstand in de 2e helft van de 16e eeuw. Vanaf die tijd wordt het water ook als wapen gebruikt. Vanaf 1568 is een groot deel van Nederland bezet door de legers van de Spaanse koning Philip II. Zijn opperbevelhebber in de strijd tegen de Nederlanders is de Hertog van Alva. 
De Spanjaarden zitten overal in Nederland en vervolgen de protestantse Nederlanders. Daarom zoeken een aantal van hen hun toevlucht tot zee: op hun schepen zijn ze veilig. Ze varen van haven naar haven om zich te verschuilen en gedragen zich als zeerovers om aan geld en voedsel te komen. De Spanjaarden noemden hen minachtend ‘watergeuzen’, naar het Franse woord voor armoedzaaiers. 
Maar wat eerst een ongeregelde bende is, wordt langzaam een georganiseerde groep, die in opstand komt tegen de Spanjaarden en water inzetten als hun wapen. Hun leider is Willem van Oranje en steeds meer mensen sluiten zich bij De Watergeuzen aan. Daar is de Spaanse koning Philips II niet blij mee. 
In 1572 houden de Watergeuzen zich verborgen in Engeland.
Totdat de koning van England zegt ‘luister, jullie maken veel te veel omstanden hier, gezuip ’s avonds, vechtpartijen, dronkenschap: we willen het niet, eruit!’ De geuzen stappen in hun schip en varen weg, waar naar toe? Er is maar een vrijplaats waar ze naartoe kunnen, Embden in Noord Duitsland. Maar die watergeuzen zijn geen zeelui, er is een noordwesterstorm en die drijft hen naar het zuiden toe, totdat ze hier ten hoogte van Den Briel komen. Den Briel ligt op dat moment nog helemaal aan zee, is vanaf zee zichtbaar. Nou Den Briel wat zal ons letten, prachtige stad daar gaan we naartoe! Toeval dat ze hier komen. En wat gaan we daar doen in Den Briel? Nou het barst er van de vrouwen, en er is geld want De Briel is een rijke stad, kijk eens naar die geweldige toren die er staat, een stad die dat kan bouwen die moet overweldigend rijk zijn. Op dat moment zijn er helemaal geen Spanjaarden in de stad, want het is koud, het is maart. De Spanjaarden zitten lekker warm en droog in Rotterdam. Hier is een kleine bezettingsmacht, dat stelt helemaal niets voor, de stad is gewoon onbeschermd. Dus zij gaan aan land. Maar de poort is dicht.
Maar de geuzen laten zich ook niet zomaar verjagen. En ze hebben daarbij nog wat aan hun kennis van water. Ze besluiten het gebied (rondom Den Briel?) onder water te zetten, maar daarvoor moet het sluisje worden opengehakt. Nou dat is geen probleem voor de geuzen, ze pakken een mast en met z’n allen rammeien ze de poort open en ze stormen de stad binnen.
Maar zoveel stelde dat ook weer niet voor, want het waren natuurlijk stoere mannen en echt veel mannen in de stad waren er niet, een paar Spanjaarden en wat oude mannen en wat vrouwen, die kunnen geen stad verdedigen. Dus zo komen zij de stad binnen en in triomftocht lopen zij richting de markt waar de burgemeester en z’n vroedevaderen zitten. En zo is Den Briel dan veroverd. Maar verderop zitten de Spanjaarden die dat bericht krijgen ‘de geuzen zitten in Den Briel’ nou, dat laten ze zich niet zeggen. Dus de Spanjaarden maken zich op om vanuit Rotterdam hiernaartoe te komen, om even die geuzen eruit te jagen. Want dat laat je niet zomaar over je kant gaan natuurlijk. 
Maar de geuzen laten zich ook niet zomaar verjagen. En ze hebben daarbij ook nog wat aan hun kennis over water. Ze besluiten het gebied rondom Den Briel onder water te zetten. Daarvoor moet wel eerst een sluisje open worden gehakt.
Stadstimmerman Rochus Meeuwiszoon gaat dat doen.
Wat hij doet, en dat is een heel geweldige daad van hem: hij loopt door het water naar het sluisje toe, hij heeft als stadstimmerman altijd zijn bijltje bij zich en daarmee hakt hij het open, en je ziet het water al op komen stromen.
Ook de Spanjaarden zien het water stromen. Ze zijn inmiddels weer vlakbij Den Briel en weten niet wat ze overkomt. In paniek slaan ze op de vlucht. Om nooit meer in Den Briel terug te keren. 
Zo werd in 1572 een overstroming als succesvol wapen ingezet. Toen verloor op 1 april Alva Den Briel. Ofwel op 1 april verloor Alva zijn bril. 
Wist je dat dat de eerste 1 april grap ooit is?


De watergeuzen

Vanaf 1568 is een groot deel van Nederland bezet door de legers van de Spaanse koning Philip II. Zijn opperbevelhebber in de strijd tegen de Nederlanders is de Hertog van Alva. De Nederlandse watergeuzen zetten het gebied rondom Den Briel onder water.

Water als wapen

De watersnoodramp van 1953 in Zeeland, Brabant en de Zuid-Hollandse eilanden is de grootste watersnoodramp van onze tijd. De storm kost aan meer dan 1800 mensen het leven. De dijken zijn te zwak voor de enorme muur van water die vanuit de Noordzee op Nederland afkomt. In de nacht van 31 januari 1953 breken de dijken op tientallen plekken door. Het water is meters hoger dan normaal en blijft stijgen omdat het vloed is. De schade is onvoorstelbaar. Er worden hele straten en zelfs dorpen weggevaagd door het water. Veel mensen verdrinken gelijk. Anderen zitten uren zelfs dagen op het dak van hun huis in de ijskoude storm. Stoffel van Mourik is in die tijd een jonge man. Hij woont in het Zeeuwse dorpje Capelle met zijn ouders, zijn broer en twee zussen. Als het water komt vlucht hij naar het dak samen met zijn vader en broer. Vanaf het dak ziet hij om zich heen mensen verdrinken en huizen instorten. 
Heeft u huizen zien verdwijnen, en wat dacht u toen? Wij zijn de volgende?
Dat dacht je niet, dat wist je zeker! Dat huis van de buurman, dat was al weg, en dit was weg, maar toen ging dat van ons, dat ging ook weg. 
Als ook het huis van Stoffel instort, wordt ij door het woeste water meegesleurd, door het gat in de dijk de Oosterschelde op. Hij houdt zich vast aan een paar stukken wrakhout, en de hele nacht drijft hij midden op zee in het ijskoude water, zonder te weten waarheen. 
U was doorweekt, verkleumd, u dacht ik ga dood?
Dat wist ik zeker!
Na een nacht dobberen zag u een dijk en dacht dat is mijn redding! Nou ja, dat voelde ik kennelijk dat dat de redding was. 
Uiteindelijk bereikt Stoffel de dijk en overleeft het. Zijn vader overleeft de ramp ook. Maar de rest van het gezin komt om in de stormnacht. In het watersnoodmuseum in Ouwerkerk is nu een speciaal monument opgericht waarin overlevenden hun herinneringen aan hun dierbaren aan het publiek laten horen. Ook Stoffel deelt hier de herinnering aan zijn broer waarvan hij veel hield.
En hier staan uw familieleden ook bij, uw broer Pieter Adriaan van Mourik, mag ik die aantikken?
Een herinnering van Stoffel van Mourik aan Pieter Adriaan van Mourik. Ik ging met hem om als met mijn vriend. Toen het water kwam op 1 februari 1953 hebben wij dat gezamenlijk zeer intens beleefd. Gedurende al die uren was hij degene die steeds nog een mogelijkheid bleef zien om erdoor te komen. Hij gaf aan hoe wij ons moesten gedragen, mijn vader, hij en ik. En wat we moesten doen. Hij kon zeer goed zwemmen, veel beter dan ik. Juist daarom kon ik niet geloven dat hij verdronken was. Piet is 24 jaar geworden.


De watersnoodramp van 1953

In de nacht van 31 januari 1953 breken de dijken op tientallen plekken door. De schade is onvoorstelbaar. Er worden hele straten en zelfs dorpen weggevaagd door het water. De storm kost aan meer dan 1800 mensen het leven.

De grootste watersnoodramp van onze tijd

Header slingers

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.