Name: Het Verhaal van Nederland in de klas
Uploaded: 2022-02-23T20:30:00+01:00
Duration: 11 min 37 s
Description: In de dertiende eeuw sneuvelt onze eerste koning, Willem de Tweede, in de strijd tegen de Westfriezen. Zijn zoon, Floris de Vijfde, volgt hem op. De edelen krijgen minder macht, en de boeren krijgen meer vrijheid. Floris wordt in 1296 vermoord.

Klas 1/2/3

Klas 4/5/6

In de dertiende eeuw sneuvelt onze eerste koning, Willem de Tweede, in de strijd tegen de Westfriezen. Zijn zoon, Floris de Vijfde, volgt hem op. De edelen krijgen minder macht, en de boeren krijgen meer vrijheid. Floris wordt in 1296 vermoord.

De negentiende eeuw wordt ook wel de ijzeren eeuw genoemd. Er worden bruggen gebouwd en industrieën opgezet. Een eeuw die de basis legt voor het moderne Nederland. Presentatie: Hans Goedkoop. 

Programmaheaders

De IJzeren Eeuw in de klas

NPO Geschiedenis

In de 19e eeuw begint in Nederland de industriële revolutie, ook wel bekend als de ijzeren eeuw. In deze tijdlijn word je meegenomen in belangrijke momenten voor de ijzeren eeuw.

Tijdlijn over de 19e eeuw

De industriele revolutie in Nederland

Nieuwsuur is er voor achtergronden bij het nieuws met video's voor de bovenbouw over onderwerpen als IS, de Europese Unie (EU) en de verkiezingen.

Nieuwsuur header

Programmalogo's

Nieuwsuur in de klas

Naar de website van Nieuwsuur

Wat weet jij over het ontstaan en de werking van de Europese Unie? Doe de quiz en kijk of jij alle antwoorden weet. 

Quiz over de EU

Wat weet jij over de Europese Unie?

Groep 6/7/8

Op Koningsdag hangt de vlag uit, draag je oranje kleding en kun je je spulletjes verkopen op de vrijmarkt. Maar waarom eigenlijk? Test je kennis van Koningsdag!

Quiz over de tradities rond Koningsdag

Wat weet jij over Koningsdag?

Talkshowhost Dorine Goudsmit ontvangt in deze historische comedy Willem van Oranje, Maurits, Filips de Tweede en Alva om hun ervaringen uit de Tachtigjarige Oorlog te delen. 

Welkom in de 80-jarige Oorlog

Welkom in de geschiedenis

De Tachtigjarige Oorlog is een lange en bloederige oorlog waarin De Nederlanden zich losmaken van het Spaanse Rijk. Wat weet jij van de Beeldenstorm, Willem van Oranje en de Slag bij Nieuwpoort? Start de quiz, bekijk de video en beantwoord de vragen!

Quiz over 80 jaar oorlog in De Nederlanden

Wat weet jij over de Tachtigjarige Oorlog?

Het Verhaal van Nederland in de klas

Download de gratis lesbrief (pdf)

De geschiedenis van Nederland in 10 afleveringen, vanaf het moment dat de eerste bewoners zich er vestigden tot nu. Inclusief lesbrief en interactieve tijdlijn.

Het verhaal van Nederland in de klas

Naar de website bij Het verhaal van Nederland

Cultuur en geloof

Steden en staten

Ridders en graven

Bekijk ook

Extra's

Schooltv biedt meer dan video's! Ontdek onze extra inhoud:

Ontvang jij de nieuwsbrief al? Blijf op de hoogte door je aan te melden en ontvang elke maand een nieuwsbrief naar keuze in je inbox!

Wat maakte de opkomst van een stedelijke burgerij in de Nederlandse gewesten mogelijk (1050 – 1302)? Welke invloed hadden sociaaleconomische en politieke ontwikkelingen op de positie van de stedelijke burgerij in de Nederlandse gewesten (1302 – 1602)? In hoeverre bepaalde de burgerij de ontwikkelingen in de Republiek in de Gouden Eeuw (1602 – 1700)?

Van 1568 tot 1648 komen De Nederlanden in opstand tegen het Spaanse Rijk. Deze Tachtigjarige Oorlog leidt uiteindelijk tot het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

80 Jaar Oorlog in de klas

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568 – 1648) strijden de Nederlanden voor hun onafhankelijkheid. Nederland is dan nog onderdeel van het Spaanse Rijk van koning Filips II. Hij treedt hard op tegen opstandelingen die niet katholiek willen worden. Onder leiding van Willem van Oranje breekt er een oorlog uit die maar liefst tachtig jaar duurt. In deze tijdlijn zie je welke gebeurtenissen uiteindelijk hebben geleid tot de oprichting van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Tijdlijn over de opstand in de Nederlanden

De Tachtigjarige Oorlog

NOS op 3 legt het nieuws aan je uit, in duidelijke taal, zodat je het nieuws beter kunt volgen.

NOS op 3

Naar het YouTube-kanaal NOS op 3

Slavernij was in de Gouden Eeuw heel gewoon. Wat weten we eigenlijk van deze donkere periode in de Nederlandse geschiedenis? Bekijk de online special 'Witte handel in zwarte mensen' over de rol die slavenhandel en slavernij speelden in de driehoekshandel waarmee Nederland rijkdom vergaarde in de Gouden Eeuw. Met onder meer de persoonlijke verhalen van een tot slaaf gemaakte jongen, een slavenkoopman en de leider van een slavenopstand.

Scrollverhaal over de slavernij

Witte handel in zwarte mensen

In de zeventiende eeuw handelt Nederland niet alleen in tabak en suiker, maar ook in mensen. We kopen mensen uit Afrika en zetten ze in Zuid-Amerika aan het werk: een loodzwaar bestaan. In dit scrollverhaal lees je alles over de gruwelen van de slavernij.

Welke rol speelde Nederland in de slavernij?

Animaties van dagboekfragmenten uit de tijd van de VOC en WIC. Speciaal gemaakt voor de interactieve schoolplaat 'VOC en WIC van alle kanten'. 

Verhalen van de VOC en WIC van alle kanten

Welkom aan boord van het beroemde VOC-schip 'De Amsterdam'. Kijk nu zelf rond door deze replica van een VOC-schip die aan de steiger van het Scheepvaartmuseum ligt. Verken de Nederlandse geschiedenis uit de 17e en 18e eeuw. Over de eerste overzeese reizen, de handel, de avonturen en ontberingen. En in het ruim kom je meer te weten over de zwarte bladzijdes van het slavernijverleden. Kijk zelf in 360 graden rond, zoom in en ontdek wat er op het schip zoal gebeurde tijdens de lange reis naar de oost.

Handel en oorlog over zee

De VOC en WIC van alle kanten

In de twaalfde eeuw groeit de handel in Oost-Nederland. En gaan steeds meer steden samenwerken. Zo kunnen ze voordeliger inkopen en veiliger reizen. In 1356 richten ze samen een verbond op: de Hanze. De handelsroutes strekken zich uit van België, via Nederland tot in Rusland. De Hanzesteden handelen in zout, graan, vis, hout, wijn, dierenhuiden en laken. In die tijd gaat het vervoer vooral over water. Daarbij wordt gebruik gemaakt van de karakteristieke koggeschepen. Door de samenwerking groeit de welvaart, maar in de zestiende eeuw heeft de Hanze zijn langste tijd gehad en wordt Holland toonaangevend in de handel.

High Speed History

Zwolle, Kampen, Deventer: ze worden ook wel Hanzesteden genoemd. De Hanze was een verbond tussen belangrijke handelssteden uit de veertiende eeuw. In de zestiende eeuw viel het Hanzeverbond uit elkaar.

Wat is de Hanze?

In de veertiende eeuw wordt Europa geteisterd door een vreselijke ziekte die miljoenen slachtoffers eist: de pest. De kerk ziet deze Zwarte Dood als een straf van god. De
Boekdrukkunst zorgt ervoor dat mensen zich ontwikkelen tot kritische burgers.

In de veertiende eeuw wordt Europa geteisterd door een vreselijke ziekte die miljoenen slachtoffers eist: de pest. De kerk ziet deze Zwarte Dood als een straf van god. De
Boekdrukkunst zorgt ervoor dat mensen zich ontwikkelen tot kritische burgers.

Pestlijders en predikanten

In de zestiende eeuw breekt de Tachtigjarige Oorlog uit. Een strijd die voor altijd verbonden is aan de naam van Willem van Oranje. In deze oorlog tussen katholieken en protestanten moet hij een keuze maken tussen zijn
eigen belangen en die van de Spaanse koning. Hoe krijgt Willem het voor elkaar om vader des vaderlands van Nederland te worden?

In de zestiende eeuw breekt de Tachtigjarige Oorlog uit. Een strijd die voor altijd verbonden is aan de naam van Willem van Oranje. In deze oorlog tussen katholieken en protestanten moet hij een keuze maken tussen zijn
eigen belangen en die van de Spaanse koning. Hoe krijgt Willem het voor elkaar om vader des vaderlands van Nederland te worden?


Geuzen en papen 

Het prinsdom Orange. Een lap grond, niet groter dan de Achterhoek, dat bijster weinig inkomsten opbracht. Maar wie het in handen kreeg, mocht zichzelf prins van Orange noemen. En dat maakte indruk. Het was een hogere titel dan baron of graaf. En net als de Franse koning en de Duitse keizer was een prins onafhankelijk en hoefde niemand te gehoorzamen. In Europa waren er wel meer prinsen, maar in de Nederlanden was er maar één. Dit is het verhaal van Oranje Nassau. Wilhelm von Nassau. Deze Duitse graaf krijgt op elf-jarige leeftijd de hele erfenis in zijn schoot geworpen. Daardoor behoort hij meteen tot de hoogste en rijkste edelen in de Nederlanden en staat hij bekend als Prins Willem van Oranje Nassau. Met gravin Anna van Buren krijgt hij een dochter en een zoon. En daarmee is zijn dynastieke plicht vervuld. Maar Willem is nog maar 25 jaar als zijn eerste vrouw overlijdt. Hij wil opnieuw trouwen, dit keer met de 14-jarige Anna van Saksen. Haar oom August van Saksen is keurvorst van het machtigste vorstendom van Duitsland en zou op die manier een belangrijke bondgenoot van Oranje Nassau geworden zijn. Alleen heeft Willem het meisje zelf nog nooit gezien. 
Huwelijken werden ook gebruikt om belangen in het buitenland uit te breiden en het huwelijk met de familie Saksen was voor Willem van Oranje aantrekkelijk, omdat hij daarmee de positie van zijn familie in Duitsland kon versterken. De Nassaus stonden duidelijk lager in aanzien. Dus die alliantie met Saksen bood grote voordelen. Maar het hielp Willem van Oranje ook om zich zelfstandiger, onafhankelijker op te stellen tegenover Filips de Tweede. De koning van Spanje. 
Het Duitse Rijk was een lappendeken van katholieke en protestantse gebieden, maar in de Nederlanden werd alleen het katholieke geloof toegestaan. Iedere andere godsdienst werd door Filips II meedogenloos vervolgd. Willem van Oranjes huwelijk met de protestantse Anna van Saksen zet dan ook alles en iedereen op scherp. 
Als je meerdere godsdiensten gaat toestaan, ja dan dan valt de structuur van de samenleving uiteen. En daarom was men in de zestiende eeuw ervan overtuigd dat religieuze eenheid belangrijk was voor het welzijn van de samenleving. En ook dat als een vorst een andere godsdienst zou aannemen, dat ook de onderdanen en de overheid automatisch die wisseling zou overnemen. 
Willem verzekert de Spaanse koning van zijn eeuwige trouw aan de enige ware kerk van Rome. En hij belooft dat Anna van Saksen een keurige katholiek zal worden. Na de bruiloft kwam het pasgetrouwde stel naar het Hof van Brussel. Dat werd gezien als het mooiste paleizencomplex van Europa. Hierboven bevond zich het politieke centrum van de Nederlanden. Daar liepen de spanningen flink op vanwege de onderdrukking van de protestanten. Veel edelen zijn tegen de wrede straffen en worden uitgemaakt voor geuzen, schooiers. Omdat ze in verzet komen tegen het beleid van de Spaanse koning. Ze sluiten geheime verbonden en beramen plannen die steeds radicaler worden. Zo wil Lodewijk van Nassau een leger op de been brengen om een opstand te beginnen en zijn broer Willem van Oranje, of hij nou wil of niet, wordt gezien als de leider. 

Leve de Geus en de Geuzin. Willem en Anna zitten op een kruitvat. Terwijl de edelen feestvieren aan het hof, barst in Vlaanderen de beeldenstorm los. Een razende protestantse menigte breekt katholieke kerken en kloosters open. Kunstwerken van onschatbare waarde worden kort en klein geslagen. De Spaanse koning is furieus. Om de schuldigen te straffen stuurde hij de hertog van Alva met tienduizend man naar de Nederlanden. Alleen al bij dat bericht sloegen talloze protestanten op de vlucht. Velen van hen naar de Dillenburg om hun diensten aan te bieden. Het moet hier een chaos geweest zijn van boodschappers en huursoldaten, want Lodewijk van Nassau verzamelde hier zijn troepen voor de Nederlandse Opstand. Ook Willem van Oranje is uit voorzorg naar de Dillenburg gevlucht, maar anders dan zijn broer Lodewijk hoopt hij de strijd juist te voorkomen. Willem werd gezien als leider van de opstand en officieel beschuldigd van hoogverraad. Al zijn bezittingen in de Nederlanden werden door Alva in beslag genomen en Willem zelf werd ter dood veroordeeld. En dat was geen loos dreigement. Talloze edelen die niet op tijd waren gevlucht, werden onthoofd. De belangrijkste onder hen hier op de Grote Markt. Willem was zijn bezittingen kwijt. Zijn reputatie. En die kon hij alleen maar terugkrijgen als de opstand in de Nederlanden zou slagen. Er zat niets anders op. Willem moest de leider van de opstand worden. 
De oorlog in de Nederlanden begint voor Willem van Oranje vooral als een privé-oorlog tegen Filips II. Maar omdat die opstand ook gaat over de autonomie van de Nederlandse provincies, over het geloof in die Nederlandse provincies, raakt Willem van Oranje ook daarmee, zijn privé-oorlog raakt daarmee verbonden. 
In de Slag bij Heiligerlee verloor Adolf van Nassau de controle over zijn paard en sneuvelde. In de veldslag die daarop volgde, rekende Alva genadeloos af met de rest van het leger. Adolfs broer Lodewijk kon zijn hachje ternauwernood redden door hier in de Eems te springen. De Duitse vorsten deden niets. Ze waren net als Anna tegen de opstand en vonden dat Willem erbuiten moest blijven. De beeldenstorm en de daaropvolgende opstand had ook de Duitse vorsten geschokt. Zij hielden fanatieke protestanten, de calvinisten, daarvoor verantwoordelijk. Dat waren in hun ogen onruststokers en rebellen. Als Willem geen afstand zou nemen van die calvinisten, dan kon hij niet langer rekenen op de steun van de Duitse vorsten. De mislukte veldtochten hadden Willem in grote financiële problemen gebracht. Voortaan moest hij niet alleen op zijn hoede zijn voor het Spaanse leger, maar ook voor de vele schuldeisers die achter hem aanzaten. Hij was voortdurend op de vlucht. Soms vermomde hij zich als boer of dook ergens onder, maar hij kon nergens langer dan een dag of twee blijven. Zelfs in Saksen, waar hij acht jaar eerder zijn huwelijk groots had gevierd, was hij niet meer welkom. Intussen dreigde de opstand te mislukken. De Nederlandse steden waren oorlogsmoe en wilden niet meer verder vechten. Zelfs Willem van Oranje leek alle moed te hebben verloren. Hij voelde zich eenzaam en miste het gezelschap van de hoge adel en hij keek uit naar de terugkomst van zijn broers. Hendrik en Lodewijk. Maar die zou hij nooit meer terugzien. Hun legers werden hier op de Mookerheide verpletterend verslagen door de Spanjaarden. Zelfs de lichamen van Lodewijk en Hendrik zijn nooit meer teruggevonden. Het verlies van zijn broers raakte Willem diep. 'Mijn hoofd duizelt zo van alle zaken en van alle verdriet dat ik niet meer weet wat ik doe.' 
Oorlog zat in het DNA van Nederland en van de Nederlanders. En dat betekent ook dat legerleiders zich kunnen ontwikkelen tot tot nationale iconen, tot oorlogshelden. En die rol was weggelegd voor de Oranjes. Oranjes hebben enorm baat gehad bij de oorlog. Oorlog heeft hen grootgemaakt, maar het heeft hen ook met Nederland verbonden. Willem van Oranje had op elfjarige leeftijd een fabelachtige erfenis gekregen. Steeds had hij geprobeerd om het bezit en de invloed van zijn familie te vergroten. Maar tegen het einde van zijn leven waren drie van zijn broers gesneuveld, zijn Duitse en katholieke contacten afgebroken, zijn bezittingen in beslag genomen en hij was vogelvrij verklaard. De rol van Oranje-Nassau in de Nederlanden leek al na één generatie te zijn uitgespeeld. 

Het verhaal van Oranje Nassau in de klas

In 1544 erft de Duitse Willem van Nassau het Franse prinsdom Orange. Opeens hebben de Nederlanden een prins: Willem van Oranje. Door zijn huwelijk met de protestantse Anna van Saksen komt Willem in grote problemen met de katholieke koning, Filips II. Willem raakt alles kwijt, en wordt tegen wil en dank leider van de Nederlandse opstand tegen Spanje.

Willem van Oranje, leider van de opstand

Het Verhaal van Oranje Nassau in de klas

Tijdens de Beeldenstorm in 1566 worden door protestanten in verschillende steden in de Nederlanden, godsdienstige beelden in katholieke kerken verwoest. Het is een protest tegen de overdadige kerk en de wrede Spaanse overheerser en leidt uiteindelijk tot de Tachtigjarige Oorlog.

Afl. 1 Beeldenstorm

Eind 16de eeuw komen de Nederlandse gewesten in opstand tegen de heerschappij van Spanje. Maar in 1583 slaan de Spanjaarden terug. Onder leiding van Landvoogd Farnese rukken de Spanjaarden op in de Zuidelijke Nederlanden. De hoofdstad van de nieuwe republiek Antwerpen wordt belegerd. De Burgemeester van de stad, Marnix van Sint Aldegonde, staat voor de zware taak de stad te verdedigen.
In 1583 begint de nieuwe Spaanse Landvoogd Alexander Farnese vanuit het Zuiden aan een opmars en veroverd verschillende Vlaamse steden. Hij wil ook kustgebieden in handen krijgen, de monding van de Schelde en vooral het kroonjuweel van de opstand: Antwerpen. Begin juli 1584 bereikt hij de stad en begint de omsingeling.
Antwerpen ligt daar?
Ja, Antwerpen ligt ginder achter die grote bocht, nog een heel eindje terug. We kunnen er van hier spijtig genoeg niks van zien, ook om de grote industrie die er staat.
Hoe zag het er hier in 1585 uit?
Wel, voor dat Farnese in deze streken kwam, was het allemaal landbouwgebied. En wanneer Farnese hier arriveert…
Dat is het Spaanse Leger hier?
Het Spaanse Legerhoofd, dan ga je zien dat hij op 2 jaar tijd een enorm gebied onder water zet en hij gaat dus Antwerpen trachten uit te hongeren hè. Hij wil het volledig afsluiten en zorgen dat er geen voedsel binnenkomt.
Ook een manier om niet te hoeven vechten?
Uiteraard. Een heel gemakkelijke manier om geen mensenlevens verloren te laten gaan. Ze duurt alleen iets langer.
Is dat ook humaan, moet je dat humaan noemen?
Ergens wel hè. Het is altijd mensenlevens sparen wat hij deed hè. Hij was wel streng, maar hij was niet zoals bijvoorbeeld Alfa, die maakte er gelijk korte metten mee. De volgende stap die Farnese dan zet is een brug te bouwen tussen Antwerpen tussenin in één van de meanders van de Schelde. Een brug die op 33 schepen wordt gelegd waar 10.000 bomen worden voor gekapt en 1500 scheepsmasten worden voor gebruikt. En waartussen de twee forten uit één grote batterij van 96 kannonnen op staan.
En die hele Schelde is dus letterlijk dichtgegooid?
Dichtgegooid.
En dit is de brug van Farnese?
Ja, geweldig hè?
Geweldig?
Ja, het is een prachtig bouw, het is een briljante krijgsheer was het.
Het is een esthetisch genot!
Ja. Ik denk ook als je de opbouw ervan volgt en als je eroverheen mag lopen, het was ook echt het fungeerde als een brug en een blokkade tegelijkertijd. Het was ook als een manier om de stroom af te sluiten, het was nog nooit goed gelukt. En dit is nou een perfect bouwsel met vaste stukken en de getijdenstroom was heel sterk in Antwerpen, maar dus het gewoon het deinde helemaal mee. En dan zie je dat hier is het onder water gezet om het, nou ja, moeilijker te maken om een blokkade te hebben. Met lage bootjes kon men er wel over, maar het is de grote boten met proviand en wapens en manschappen, ja, die konden er gewoon niet meer door.
Hier op de toren van de Kathedraal was dé plek waar Antwerpenaren konden toekijken hoe hun stad langzaam werd ingesloten door de Spanjaarden. Landerijen rondom onder water gezet, de weg over land was afgesloten en even kijken, daar in de verte in een bocht van de Schelde, daar konden ze zien hoe er werd getimmerd aan die brug van Farnese. Dag aan dag konden ze kijken hoe dat werk vorderde. Maar de meeste Antwerpenaren waren er betrekkelijk laconiek over. Een brug over zo’n breedte en dan met de getijden mee; dat kon toch niet bestaan?
De Brug van Farnese, daar varen we nu net overweg, daar lag ze vroeger.
We waren er nu overheen?
We waren er nu overheen, net in de meander van de Schelde. Je kon in Antwerpen gewoon niet komen, die brug sloot het hele gedeelte af van de Schelde zo’n 720 meter brug tussen twee forten. Het was een utopie om daar naartoe te varen, dat bruggeheel te vernielen, men heeft dat geprobeerd, men heeft zelfs vanuit (…) brandschepen gestuurd naar die brug, op drift gezet, op het laatste moment allemaal van boord gesprongen om die brug te laten exploderen. Er is een gedeelte vernield geweest op een gegeven moment door één van de brand-schepen. Het kostte op dat moment zelfs de Spanjaarden 800 man. Er was een enorme immense klap. Maar de brug was niet genoeg vernield en, ja, verder is er nooit nog een poging gewaagd om die brug ergens te vernielen. En op dat moment eigenlijk verliest Antwerpen zijn waarde en wordt het in principe een stervende stad.
Voilà, het is de eerste bladzijde. De mooiste bladzijde is eigenlijk de laatste en dan heeft ie nog eens dus 1585, Alexandre, het is dus Alexander Farnese, dit ziet u daar.
Een F aan het eind?
Ja, Farnese, en hier hebben we F. de Marnix, Fillips van Marnix.
Ik zit te kijken naar die haastige krabbel van Marnix. In wat voor gemoedstoestand moet hij dat hebben ondertekend, dat stuk?
Ik denk dat hij er zich heel goed van bewust was, dat zijn beslissing de weg van het minste kwaad was. Dus wat hij absoluut wilde vermijden is een plundering door die Spaanse soldaten van Antwerpenaren en daarom heeft hij dus gekozen voor de weg van de onderhandelingen. Ik denk dat er vele Antwerpenaren hun leven te danken hebben gehad aan die beslissing van Marnix, want in dat verdrag staat bijvoorbeeld dat Protestanten nog 4 jaar lang in de stad mogen verblijven, hè, dat zij gerust zullen gelaten worden en dat ze dan na 4 jaar moeten beslissen of ze zich bekeren of dan zouden uitwijken. Dus eigenlijk voor die tijd is dat verdrag heel tolerant.
Daarna vertrokken heel veel mensen uit de stad?
Ja, dat klopt.
Wie waren dat?
Ja, dat waren eigenlijk niet de eersten en de besten, het waren dikwijls rijke mensen die ook dynamische handelaars, kooplieden, dus die dat document van Antwerpen veroorzaakte een echte braindrain naar het Noorden. En niet alleen brains, maar ook kapitaal.
Geld, kennis, handel?
Ja. Vertrokken allemaal naar het Noorden. Ja.
Maar kun je dan niet zeggen dat dit stuk daarmee begon in het Noorden, onze Gouden Eeuw, dat dit stuk de geboorteakte is van onze Gouden Eeuw?
Ja, dat zou je eigenlijk kunnen zeggen, dat is waar. Ja, dit is het begin van de Gouden Eeuw in de Noordelijke Nederlanden.


Het beleg van Antwerpen

Eind 16e eeuw is Antwerpen de belangrijkste stad van de Republiek. Als de stad onder leiding van Marnix van Sint-Aldegonde calvinistisch wordt, komen de Spanjaarden in actie.

Spanje zet druk op de Republiek

Eind 16de eeuw is het oorlog tussen Spanje en De Nederlanden. Die oorlog speelt zich vooral af in het Zuiden, het huidige België. Veel mensen slaan op de vlucht naar buurlanden zoals Engeland en de Duitstalige gebieden. Er komen uiteindelijk ook migranten in de Noordelijke Nederlanden terecht: kooplieden en werklieden die in de chaos van de strijd hun inkomsten zagen dalen. Protestanten die onder het bewind van de Spanjaarden een zwaar bestaan hadden. In de steden van het Noorden zijn ze welkome gasten, zeer bruikbaar voor de economische groei van de zeven Noordelijke gewesten. Zoals in Leiden waar ze van stadssecretaris Van Hout gratis burgerschap en huisvesting krijgen.

Nieuwkomers in de Noordelijke Nederlanden

Eind 16e eeuw is het oorlog tussen Spanje en de Nederlanden. Die oorlog speelt zich vooral af in het zuiden, het huidige België. Veel mensen slaan op de vlucht naar buurlanden, zoals de Noordelijke Nederlanden.

Vluchtelingen uit het zuiden

In de zestiende eeuw komt ons land in opstand tegen koning Filips de Tweede. Om een einde te maken aan deze opstand, wil de koning afrekenen met de leider van de opstandelingen: Willem van Oranje. Filips verklaart Willem van Oranje vogelvrij: degene die hem vermoordt krijgt een flinke beloning. In 1584 wordt Willem van Oranje doodgeschoten. De opstand is zijn leider kwijt.

De moord op Willem van Oranje

In 1584 werd Willem van Oranje vermoord. Vandaag de dag is hij nog steeds erg beroemd. Maar waarom eigenlijk?

Leider van de opstandelingen

De Nederlanden zijn in de 17de eeuw de belangrijkste handelsmacht ter wereld. Hollandse schepen varen de hele wereld rond op zoek naar lucratieve handel en die handel komt niet alleen uit het Verre Oosten. In de Bibliotheek van Gdansk heb ik een afspraak met Justina Wubs, een Nederlandse in Polen, woont in Leiden, maar onderzoekt in Gdansk de internationale handel van de 16de en 17de eeuw.

“Dit is een bron die over Hollanders en Gdansk gaat vanaf de Middeleeuwen. Speciaal over de Hollanders?”
“Ja. Ja.”
“Was dat ook de grootste buitenlandse groep die naar Gdansk kwam?”
“Ja, dat was zeker de belangrijkste buitenlandse groep, die vrij snel ook integreerde.”
“Oke, the Gulf of Danzig?”
“Ja, dit is de Oostzee, hier is de Sont.”
“Dus dit is Denemarken zeg maar?”
“Ja.”
“Dus dan is Nederland ergens hier?”
“Ja. Ja. En schepen kwamen via de Sont naar Danzig toe, hier.”
“Oh, hier is Danzig.”
“Ja. Danzig was de graanhoofdstad van Europa. Er werden honderdduizenden tonnen graan vervoerd naar De Nederlanden.”
“En de Nederlanders vervoerden het ook verder door Europa heen?”
“Ja. Ja.”
“Dus de Nederlanders…?”
“Spanje, Italië. Je kunt zeggen dat Nederland en vooral Amsterdam een soort draaischijf in de graanhandel was. Maar die handel, die was zó belangrijk voor De Nederlanden dat het, ja, de “moeder der negotie” genoemd werd.? 
“De moeder van alle handel is het?”
“Ja. Mm-mm.”
“Maar je hoort altijd dat het grote geld verdiend werd met de handel op Azië, Indonesië, China, Japan, de VOC?”
“Ja. Ja, maar de Oostzeehandel wordt zwaar onderschat. De cash cow zat hier, dat was de financiële basis voor verdere uitbreiding. Dit is de ader van de stad kun je zeggen, dat is de rivier. Maar hier konden de schepen aanmeren en weer vertrekken.”
“Als we hier in de 17de eeuw zouden staan, wat zou je hier zien?”
“Je zou heel veel pakhuizen zien aan beide kanten hier, pakhuizen vol met graan. Je zou…
Want die ruïnes daar, dat zijn ook pakhuizen?”
“Ja, dat waren ook pakhuizen. Je zou hier een heleboel schepen met graan en ook vreemde schepen met vreemde kooplieden zien. De handelaren die hiernaartoe kwamen, dat waren Hollanders, Engelsen en ook, ja, mensen ook uit andere landen.”
“Hoeveel Hollanders waren dat?”
“In de 17de eeuw schat men dat om duizenden Hollanders ging.”
“Op een totale bevolking van…?”
“Ja, 50.000 tot medio 17de eeuw 70.000.”
“Dus veel Nederlanders woonden hier ook?”
“Ja.”
“Er waren dus een paar duizend Nederlanders, vaak in de elite, kregen die nou ook invloed op het straatbeeld?”
“Ja, dat kan je heel goed aan de huizen zien: de Nederlandse architecten waren in trek. En je kon het ook gewoon zien: de mode die er hier op straat heerste, de Nederlandse mode was hip.”
“De grote witte molenkragen?”
“Ja. Ja, dat zie je ook.”
“Zwart daaronder?”
“Dat zie je ook op sommige façades hier afgebeeld.”
“Zijn dit archeologen aan het werk?”
“Ja, ze zijn opgravingen aan het doen in een pakhuis en hier stonden meer dan 300 pakhuizen vol met graan. Dus economisch gezien was dat het belangrijkste gedeelte van de stad. Hier werd het graan bewaard dat onder andere naar De Nederlanden verscheept werd en eind 16de eeuw en ook nog begin 17de eeuw zijn het de Spaanse Diplomaten die hier in Danzig waren, want zonder het graan dat hier verzameld werd en verscheept werd, zal de Opstand snel ophouden.”
“De Nederlandse Opstand tegen Spanje?”
“Ja. Ja.”
“Want daar kwam het echte geld vandaan?”
“Ja, dit graan voedde de opstand.”
“Letterlijk?”
“Letterlijk.”
“Ja. En dus de fundamenten van deze pakhuizen zijn ook een beetje de fundamenten van de Opstand in Nederland en daarmee de fundamenten van onze Gouden Eeuw?”
“Ja.”
“Ja, dan kijk je er toch anders tegenaan!”
“Ja.”

De Oostzeehandel

De Nederlanden zijn in de 17e eeuw de belangrijkste handelsmacht ter wereld. Hollandse schepen varen de hele wereld rond op zoek naar lucratieve handel en die handel komt niet alleen uit het verre oosten. 

Belangrijke handel in de Gouden Eeuw

Spanje en Portugal zijn onze vijanden, maar ook onze voorbeelden. Wij willen hebben wat zij hebben: geld, macht en land. Nieuw land. We zetten onze zinnen op het veroveren van Brazilië. De West-Indische Compagnie is speciaal opgericht om Spanje en Portugal te bestrijden en gebruikt het geld dan ook om hen in Brazilië aan te vallen. In 7 jaar tijd weten ze een deel van de Braziliaanse kust te veroveren. En niet alleen in Zuid-Amerika is de West-Indische Compagnie succesvol: in Ghana veroveren ze Fort Elmina op de Portugezen. Die gebruiken het fort voor de slavenhandel. Vanaf dat moment nemen de Nederlanders dat over. En die handel wordt steeds belangrijker. Zeker als Portugal de gebieden in Zuid-Amerika op de Nederlanders herovert. De West-Indische Compagnie concentreert zich nu alleen op de slavenhandel.
De West-Indische Compagnie wil ook niet meer geld uittrekken om bijvoorbeeld de Nederlandse koloniën in Noord-Amerika, Nieuw Nederland hè, het latere New York, adequaat te verdedigen. Dat wordt dan ook door de Engelsen veroverd en in de vrede die na de verovering van Nieuw Nederland met de Engelsen wordt gesloten, wordt het latere New York uitgeruild tegen Suriname. De Nederlanders hebben de troostprijs gekregen van de plantagegebieden in het Caribische gebied.
Hier in Elmina aan de kust van Ghana stond het Hoofdkantoor van de West-Indische Compagnie in Afrika. Vergelijk de WIC met de multinationals zoals Philips en Shell. Een groot internationaal bedrijf met aandeelhouders die rendement willen. Dit was het zenuwcentrum van de handel met West-Afrika. Van de handel in ivoor, in goud en de handel in slaven.

De West-Indische Compagnie

In de 16e eeuw zijn Portugal en Spanje de grootmachten in de wereld. Ze hebben grote delen van Zuid Amerika verovert. De Nederlandse Republiek wil ook meedelen in de macht en de winst van het nieuwe continent en richt daarvoor de WIC op.

Een 17e-eeuwse multinational

De VOC is de eerste multinational ter wereld en staat symbool voor de rijkdom die wordt vergaard in de Gouden Eeuw.

“Ja, toen de VOC dus in maart 1602 zijn octrooi gekregen had was één van de voorwaarden dat iedereen zich in mocht schrijven. De grote man, de kleine man.”
“Als aandeelhouder mocht hij zich inschrijven?”
“Als aandeelhouder mocht hij meedoen. En dat gebeurde, zo zie je maar dat ook het boegbeeld van de Gouden Eeuw klein begon, gewoon bij één van die initiatiefnemers thuis. En toen stond hier een deur open, de bewindhebbers erachter met een groot boek waar mensen zich echt konden inschrijven. En dat boek is fascinerend, want daar zie je dus in wie het waren.”
“Kijk: is dit het…?”
“Ja. Ja, dat is het.”
“Waar mensen inschreven?”
“En dat zorgde voor vorderingen van de compagnie. En je ziet hier dat blijkbaar de bewindhebbers, die schreven hier allemaal voor 12.000 gulden schrijven ze in, die hadden blijkbaar afgesproken dat ze zo zouden beginnen. En dat waren niet alleen die hele grote kooplieden, maar ook een bierbrouwer, drie bakkers en zeven predikanten, en natuurlijk als de grote rekenmeester Bartjes, die wij misschien toch wel kennen van naam, inschreef, dan was het goed. Dus iedereen deed mee.”
“En dat deed Bartjes?”
“Bartjes deed mee. 1200 gulden schreef hij in, wat voor hem toch een enorm bedrag was. Die VOC met zijn beloftes die die al had waargemaakt in de eerste reizen, wou werkelijk iedereen natuurlijk een graantje meepikken van die winsten die er gemaakt konden worden.”

“Het bijzondere van de VOC was dat die aandelen verhandelbaar waren. Dus als ik bijvoorbeeld een aandeel had en jij wou dat van mij kopen, dan kon dat hier gebeuren. Hier, in het hoofdkwartier van de VOC in het Oost-Indisch Huis waar het bestuur van de VOC zetelde, de Heren Zeventien. En wat nou het bijzondere was van die aandelen dat ze verhandelbaar waren, is dat daardoor ik als eigenaar aan jou kon verkopen, dus ik kon mijn geld terugkrijgen met hopelijk een beetje winst, want het bedrijf had het erg goed gedaan, dus tegen een hogere koers. Jij kon intreden, maar die Heren Zeventien, die hadden wel permanent dat vermogen tot hun beschikking. Dus die konden dan op langere termijn beleggen. En die langere termijn rechten, dat was werkelijk een economische innovatie van de eerste orde.”
 
“Dit is de nieuwe collegezaal, maar daar is echt de tafel weer neergezet zoals ie was. Met de schilderijen van de belangrijke bezittingen in Azië erboven.”
“Voor 1602 gingen er ook al vloten vanuit de republiek naar de Oost, wat maakt die VOC nou zo anders?”
“Nou, wat de VOC zo anders maakte, dat ze die volmachten kregen van de Nederlandse Staat, De Republiek, om niet alleen handel te voeren, maar ook forten te bouwen, oorlog te voeren en verdragen met potentaten af te sluiten. Dus het was niet meer die op en neer varende vloten, maar men wou zich echt gaan vestigen in Azië als was men een staat. Het was niet een compagnie van handel, maar ook een compagnie van oorlog. En dat maakte het een staat in de staat.”
“Want forten bouwen, dat is iets wat een staat zou doen, niet een handelsonderneming?”
“Nee. Nee, nee, nee, tegenwoordig zouden we niet moeten denken, zouden we onmiddellijk het tribunaal op ons afkrijgen, maar de Heren Zeventien, die voelden dat ook zo. Die wilden dat monopolie in die specerijen bemachtigen en hadden er alles voor over.”

Hier was het vertrekpunt voor de vloten van de VOC, de Rede van Texel aan de beschutte waddenkant van het eiland. Daarachter ligt Amsterdam, daar is het zeegat naar Indië en hier lagen de schepen van de VOC, soms wel 100 of meer tegelijk.

Het waren voor die tijd geen kleine schepen. Maar zet dat eens af tegen de route die ze moesten varen, dit is Texel, dan ging het hier langs Europa, langs Afrika, hier nog een stukje naar het Westen om de goede wind te kunnen vangen, om Afrika heen naar het Oosten tot kort voor de kust van wat nu Australië heet, dan naar boven tussen Sumatra en Java door. Hier lag het nieuwe Batavia en dan de Specerijeneilanden, een kleine 30.000 kilometer, bijna letterlijk de andere kant van de wereld.

In Jakarta, het vroegere Batavia, zijn de restanten van de VOC nog te vinden.
“Dit is Hollandse baksteen?” 
“Ja, dit is allemaal geïmporteerd uit de Nederlanden? Klopt.“
“Waar gaan we nu naar toe?” 
“We gaan naar Bastion Robijn.” 
“Hoe voelt u zich, als u hier staat? Voelt u enig mystiek?”
“.. Het is zo vreemd om je te bedenken dat dit de plek is waar de Hollandse hegemonie over Nederlands Indië begonnen is. “
“Ja…“
“En daar heb je nog het dak.”
“Ja, het dak. Met Hollandse dakpannen erop.”
“Ja, Hollandse dakpannen, een Hollands dak.”

Uit Batavia wordt de handel niet gehaald. Daarvoor moeten de Nederlanders naar de Banda Eilanden, nog 2500 kilometer verder naar het Oosten. Hier groeit het meest kostbare specerij van die tijd: nootmuskaat.
 
Terug in Amsterdam. Op de Beurs van Berlage, een plek om je af te vragen wat het opleverde voor het Vaderland.

“Daar is het Centraal Station, dat waren de havens, dus daar kwamen de VOC-schepen binnen. En dan hier zo, want hier lag natuurlijk ook water, konden ze tot aan De Dam, die zie je daar, en dan had je daar de Vismarkt en ja, al die kooplieden die op De Dam mekaar ook tegenkwamen om handel te drijven natuurlijk.”
“Hoe was de winst?”
“Dat viel vies tegen. Dus ze verdienden eigenlijk de eerste 10 jaar helemaal niets. Er moest zoveel geïnvesteerd worden in schepen, in forten en noem alles maar op, dat de bewindhebbers van de compagnie hadden al het geld hard nodig. Dus die hebben zo lang mogelijk geprobeerd om zo weinig mogelijk aan de aandeelhouders terug te geven.”
“Jij hebt hier een voorbeeld van een heel vroeg aandeel?”
“Ja, dus dit is, dit komt uit Enkhuizen en het was zo bij de VOC, dat als je dan je intekening in 1606 voltooid had, hè, 1602 moest je beginnen met het betalen, in 1606 was je voltooid, dan kreeg je een kwitantie. Nou, dat noemen we altijd nu het “oudste aandeel”. En het mooie hiervan is: er werd precies opgetekend op de achterkant: “1612, zoveel dividend betaald”.”
“Dat is het eerste dividend?”
“Het eerste, dus 10 jaar wachten.”
“13 jaar?”
“10 jaar wachten hè. En dan 1615 naar 1618 en dat was het dividend wat nog eigenlijk uit 1611 stamde. Dus ze moesten toen ook aan de eerste dividenden, want de VOC, die had helemaal geen geld.”
“Dus die winstuitkeringen werden beloofd, maar dan nog niet uitgekeerd?”
Want en dan probeerden ze het eerst uit te keren in specerijen, maar die aandeelhouders dachten ook van “ja, als je nou iedereen specerijen geeft, zijn die ook niks meer waard, dus doe ook maar niet”. Enorme kasproblemen en je ziet dus bij deze Enkhuizer aandeelhouder, als je dat in een grafiekje zet, dan zie je dus dat het een hele bescheiden winst is, over per jaar gemiddeld genomen. En dan zit er opeens een breuk in, in 1633. Toen hadden ze in Azië de zaakjes gewoon op orde. Toen was het een bedrijf wat regulier specerijen terugvoerde, toen was al dat vasthouden van die winst niet meer nodig en toen gingen de winsten die uitgekeerd werden dus omhoog. En deze aandeelhouder die er dus uiteindelijk 48 jaar in heeft gezeten, die had na 48 jaar echt heel veel geld verdiend! Maar daar had hij dus wel bijna 30 jaar op moeten wachten voordat het meer was dan een hele bescheiden winstdeling.”

De Verenigde Oost-Indische Compagnie

De VOC is de eerste Nederlandse en mondiale multinational. In de Gouden Eeuw wordt grote rijkdom vergaard en dat gaat niet altijd even zachtzinnig.

Een staat in een staat

EenVandaag in de klas

Volgens sommige historici is Johan van Oldenbarnevelt de belangrijkste staatsman die Nederland gekend heeft. Toch is hij redelijk onbekend. Wat heeft hij allemaal gedaan voor de vorming van de Republiek?

Johan van Oldenbarnevelt

Wat gebeurt er hier op dit schilderij? We kijken naar een rivierlandschap met op beide oevers veel mensen. En in het midden op de rivier, bootjes met mensen die naar mensen vissen. Het schilderij is in vogelvluchtperspectief geschilderd. Er is heel veel te zien. De schilder Adriaan van de Venne, schildert in 1614 hier een soort propagandaschilderij. We kijken naar een rivierlandschap vol met mensen. Op de linkeroever, op de rechteroever, in het water, zwemmend, staand, bijna verdrinkend. Beide oevers verschillen van elkaar. Je kan het zien aan de mensen. Op de linkeroever lijkt alles wat netter en ordelijker. Terwijl op de rechteroever het iets rommeliger lijkt en als je goed kijkt zie je ook een paar van die gekke mensen ertussen staan. Achterin zien we een groepje mannen in rode gewaden, kardinalen en ze dragen op een draagstoel de paus. Het is wat kleurrijker terwijl hier op de linkeroever, vooral helemaal vooraan zien we een grote groep mannen in het zwart. Er zijn nog meer verschillen, bijvoorbeeld de lucht. Boven de rechteroever is de lucht donker, een beetje onheilspellend. Als we naar de linkeroever kijken, lijkt de zon door te breken. En ook de bomen. Op de linkeroever staat een boom mooi in bloei terwijl op de rechteroever een boom bijna dood is, verdord. Wat betekent dit schilderij nu? Het leuke en interessante aan dit schilderij is eigenlijk het verhaal. Het gaat over twee christelijke groepen in de Gouden Eeuw die het niet goed met elkaar konden vinden: de katholieken en de protestanten. De katholieke kant kan je het beste herkennen door deze processie van geestelijken: de kardinalen in het rood die de paus dragen. Aan deze kant zien we in het zwart een groep protestante geestelijken: dominees. En het conflict wat hier verbeeld is, is een vrijheids- en godsdienststrijd, wat bijna de gehele Gouden Eeuw duurt. In het zuiden van Nederland, nu Brabant en België, was iedereen overwegend katholiek. In het noorden vooral protestant. En deze noordelijk provinciën waren voor een eigen republiek, de republiek der zeven provincies, los van  het machtige katholieke Spanje en koning Filips II. Deze lange strijd tussen katholiek Spanje en protestant Nederland was zowel op land als op zee. 
De oorlog duurde meer dan tachtig jaar: De 80-jarige oorlog. Maar het was niet tachtig jaar achter elkaar oorlog, er was ook een adempauze: het 12-jarig bestand. In die tijd is dit schilderij gemaakt. Noordelijk Nederland wordt door de rivier gescheiden van zuidelijk Nederland: de protestanten tegen de Katholieken. Wat zijn ze aan het doen? Ze vissen naar zieltjes. Zieltjes winnen. De katholieken proberen de mensen te verlokken om in hun boot te klimmen door middel van overdaad, goud, wierook, mooie zang maar het lukt niet helemaal. Terwijl bij de protestanten de mensen vanzelf uit het water in de boot lijken te klimmen. Vanuit het standpunt van de protestanten ging de katholieke kerk ten onder aan hun eigen pracht en praal. De protestanten geloven in een kerk zonder al die toeters en bellen. Alleen het ware woord van god, de bijbel. Een sobere kerk en daar zwemmen al die mensen op af. Maar voor welke kant is de schilder nu? We zien hem hier staan, tussen de protestanten. Hij is dus voor de protestante kant. Gelukkig komt er een einde aan die lange oorlog in de Gouden Eeuw tussen katholiek Spanje en protestant Nederland. In 1648 wordt in Munster de vrede getekend. De oorlog is dan wel over, maar de spanningen en tegenstellingen tussen de katholieken en protesten blijven nog lang voelbaar. Religieuze en politieke conflicten zijn vaak hardnekkig en liggen vandaag de dag nog steeds op de loer.  Misschien van alle tijden, propaganda maken voor je eigen partij, je eigen kant. Wij tegen zij. Adriaan van de Venne schildert dit op zijn eigen zeventiende-eeuwse manier. Hoe dan ook, dit onderwerp levert wel een mooi schilderij op.

Topstukken van het Rijksmuseum

In de Gouden Eeuw woedde er een strijd tussen katholiek Spanje en protestant Nederland: de 80-jarige oorlog. Daarover gaat dit schilderij van Adriaen Pietersz. van de Venne. De katholieken en protestanten vissen letterlijk naar zieltjes. De katholieken proberen mensen te lokken met pracht en praal, de protestanten met de bijbel.

Zielenvisserij van Adriaen Pietersz. van de Venne

Amsterdam is één van de grootste steden van ons land. Met moderne woonhuizen, kantoren en wegen. Maar in het Centrum pronkt nog steeds de oude historische binnenstad, een stad gebouwd op palen in een drassig moeras. Een hoogstandje uit de Gouden Eeuw.
Het was aanvankelijk het idee om de grachtengordel in één keer helemaal rondom te leggen, maar dat bleek te hoog gegrepen en toen zijn ze hier gestopt waar nu de Leidse Gracht ligt. En in 1613 zijn ze hier eigenlijk opgehouden en in 1663, dus een jaar of 50 later, toen zijn ze daar verdergegaan.
Een beetje als zo’n nieuwbouwwijk die niet voltooid wordt?
Ja, zo is het ook wel omschreven als een heel saai, een beetje Vinexachtig deel van Amster-dam.
De grachtengordel werd niet aangelegd op een leeg polderlandschap, maar…?
Je had hier een stadswal en daarbuiten lag een gebied met allerlei huisjes en, ja, misschien een wat krottenwijkachtige sfeer.
Amsterdam is in die tijd de snelst groeiende metropool van de wereld, die als geheel op de tekentafel is ontworpen. Drie halve cirkels, daarlangs rechthoekige blokken. Orde, schoon-heid. Het is een schoonheid die 4 eeuwen later altijd nog een onweerstaanbare aantrekkings-kracht blijkt uit te oefenen, zowel op toeristen als op bewoners. Waar zit ‘m dat in?
En wat is er nou zo bijzonder aan Amsterdam? Amsterdam heeft natuurlijk het buitengewone voordeel dat het een Middeleeuwse kern heeft en die ziet er zo uit. En dat ziet er al heel orga-nisch uit, het is bijna de doorsnede van een deel van het menselijk lichaam denk ik wel eens. En als je dan aan de buitenkant daar een min of meer parallelle structuur omheen legt, dan krijg je automatisch knikken. En dat betekent dat elke ruimte van zo’n gracht op het punt van die knik weer een soort beëindiging is, een soort beslotenheid krijgt. Je kijkt niet zoals in Parijs bijvoorbeeld over die moderne Boulevard van Hausmann, je kijkt niet kilometers, kilometers door, nee, de grootste maat die je kunt pakken is misschien 500 meter, en dan sluit het perspectief zich weer. En dat betekent, dat je op een hele prettige manier van punt naar punt loopt en dat je nooit het gevoel hebt dat je op een soort eindeloze rechte baan loopt.
Dus om de 500 meter is er weer een verrassing ingebouwd?
Ja, is er weer een nieuw gezicht.
Daar zie je een knik en die sluit dus echt die ruimte af en die rondvaartboot, die verdwijnt om de hoek van die ruimte. En pas als we daar zijn, dan kijken we die volgende ruimte in.
Er zijn drie maten, dus de maat van het individuele huis, het is de maat van bruggenhoofd naar bruggenhoofd en dan is er de maat van de knik. Nou, dat is de magie in mijn ogen van het weefsel van de grachtengordel van Amsterdam.


De Amsterdamse grachtengordel

In de 17e eeuw groeit Amsterdam explosief. Daarom wordt er flink bijgebouwd, maar niet zomaar lukraak. Nieuwbouw gebeurt volgens een strak opgezet plan.

De VINEX van de 17e eeuw

Johan van Oldenbarnevelt is de landsadvocaat van de republiek tijdens de Opstand tegen Spanje. Eén van de grootste staatslieden van ons land die uiteindelijk eindigt op het schavot.

“Nou, hier lopen we het depot in en dit is het papieren archief van Van Oldenbarnevelt zoals dat hier bij de Koninklijke Bibliotheek en het Nationaal Archief is bewaard.”
“Dit is de hele Oldenbarnevelt?”
“Ja. Dit is het. Dit hebben we.”
“En dan de hamvraag: wie is die man?”
“Een Nederlandse man van zeer eenvoudig komaf, burger uit Amersfoort, die in no time wereldpolitiek maakt. En tussen vorsten beweegt. Ineens, ja, de sleutel in handen heeft over de vraag of Europa in oorlog is of niet.”
“Een unieke figuur, niet alleen voor Nederland, maar ook daarbuiten zelfs?”
“Ja, hij begon als pensionaris van Rotterdam, advocaat, maar één van de allereerste stappen waar hij echt concreet in de politiek bij betrokken is geweest op het niveau van de Nederlandse Staat, dat is de totstandkoming van de Unie van Utrecht. De Unie van Utrecht was een defensie-unie, waarbij de Noordelijke Nederlanden in ieder geval met elkaar afspraken gemeenschappelijk op te trekken tegen de vijand. Ja, net zoiets als de huidige NATO, maar dan voor zeven Noordelijke Nederlanden. Waarbij dus de vraag was: “wat doe je op collectief niveau, het is bijna Europa, en wat doe je op het niveau van de individuele staten?”. En in feite werd hier een nieuw verdrag gecreëerd dat de basis legde voor die Nederlandse Staat. Dit is in feite de conceptminuut van dat verdrag, keurig netjes door een klerk opgeschreven, en deze kriebeltjes, wij weten altijd: als je het niet meer kunt lezen, is het van Van Oldenbarnevelt, en je ziet hoe hij eigenlijk op de details, op de kleine details, van dat traktaat van die Unie van Utrecht, hoe hij daar zijn stempel op heeft geprobeerd te drukken.”

“Het hoogtepunt van zijn macht was het moment waarop hij het Twaalfjarig Bestand doorduwde. De oorlog met de Spanjaarden duurde en duurde maar. Er was natuurlijk die vergeefse Slag bij Nieuwpoort geweest en het was Oldenbarnevelt eigenlijk al vrij snel duidelijk, dat op deze manier doorgaan met die oorlog geen zin had. En dat bestand heeft hij een ongelooflijk grote rol in gespeeld. Het ging over hele wezenlijke vragen, het ging over de vraag: “zou Nederland dan echt internationaal erkend worden?”, “zou er ruimte zijn voor een eigen godsdienstbeleid?” en, misschien nog wel één van de aller belangrijkste vragen: “zou er een akkoord te bereiken zijn met de Spanjaarden over de hele winstgevende handel op de wereldzeeën?”. Het ging hier echt over de vrije vaart op de zee, de erkenning van de Nederlandse Staat, de onafhankelijkheid.”

“En hij moest het over al die dingen dus eens worden met al die gewesten die deelnamen en er was er niet één die de leiding had, dus hij moest alles maar aan elkaar breien?”
“Ja, en de Stadhouder Maurits was één van de partijen, je zou kunnen zeggen de aanvoerder van de partij die eigenlijk niet zoveel trek had in dat bestand en eigenlijk was voor doorvechten. Dus hij moest tegelijkertijd op heel veel verschillende borden schaken om dat bestand erdoor te krijgen. Daarom heeft het ook zo lang geduurd en uiteindelijk, ik heb dat er ook maar even bijgehaald, de kroon op zijn werk: het Twaalfjarig Bestand in alle mooie artikelen waar Van Oldenbarnevelt zo ongelooflijk veel energie in heeft gestoken.”
“En het hoogtepunt misschien wel van zijn macht?”
“Ja.”

Het aanzien van Van Oldenbarnevelt wordt steeds groter, maar hij raakt in een machtsconflict met Legerleider Maurits van Nassau.

“Nou, hier hangen ze allemaal. Hier heb je Maurits in het midden, hangend boven de bank.”
“Met sikje?”
“Ja, met sik. Johan Maurits. Dat is ook nog een verre familielid.”
“En dan is dit de Maurits Toren?”
“Ja.”
“Hier heeft Maurits gewoond?”
“Ja, hier woonde hij. Eigenlijk, ja, heel centraal in dat complex met uitzicht op, ja, het politieke centrum van de macht. Ja. De kwestie waar het op stuk gaat lopen is de opvatting over het geloof, over het Calvinisme, en moet er een geloof zijn, een Calvinisme zijn voor de hele republiek. Volgens de opvattingen van Maurits en zijn getrouwen of mag elk gewest min of meer zelf uitmaken hoe zij met dat geloof omgaan? Oldenbarnevelt kiest eigenlijk voor de gewestelijke lijn. Hè, hij gaat zeggen van “elk gewest moet in geloofszaken kunnen optreden” en daar gaat hij nog een stapje verder in door de gewesten toestemming te geven, om zelf zeg maar soldaten aan te stellen, om in geloofszaken eventueel op te treden. Dat is voor Maurits in feite onacceptabel dat hij als nationale legerleider het moet verdragen dat er ook andere legertjes komen waar hij niet het gezag over heeft. Hij maakt zich eigenlijk daarmee tot bij uitstek de nationale verdediger van het geloof en de echte uitborsting, die komt er als Maurits heel publiekelijk ter kerke gaat in de Kloosterkerk in het centrum zeg maar van het Aristocratische, het rijke Den Haag, vlakbij het huis van Oldenbarnevelt zelf.”
“Dus naast het huis van Oldenbarnevelt gaat hij naar een kerk om daar een richting, een geloofsrichting te belijden die tegen Oldenbarnevelt ingaat?”

En Maurits gaat verder. 18 jaar na de Slag bij Nieuwpoort. De eerste kras in de relatie van een gouden duo. Met schrijver Thomas Rozenboom op de plek waar het verhaal eindigt. Hij hertaalde het dagboek van Jan Franken, de knecht van Oldenbarnevelt die tot het laatste moment bij zijn meester bleef.
 
“Op een dag in 1618 moet Oldenbarnevelt hier naar kantoor gekomen zijn, zoals dat zo vaak ging. Dus hier echt voor de Ridderzaal kwam hij aan? En toen…?”
“Toen werd hij gesommeerd om zich te melden bij de Prins, Prins Maurits.”
“Zijn knecht, Jan Franken, die was erbij?”
“Ja, die heeft hem natuurlijk die trappen op geholpen naar dat vertrek van de Prins en die beschrijft dan in dat verslag wat hij nadien heeft geschreven dat Prins Maurits de landsadvocaat Van Oldenbarnevelt heel bars heeft toegesproken. En toen is hij vastgezet, Van Oldenbarnevelt. Hier ergens.”

Na 8 maanden rechtspraak wordt Van Oldenbarnevelt uiteindelijk veroordeeld en volgt de dramatische terechtstelling. De tragiek gaat zelfs verder: al de volgende dag verklaren de Staten-Generaal dat de overledene deerlijk wordt gemist. Ende zij God zijn ziele genadig. En Maurits komt de jaren erna niet meer tot grootse daden. Iedereen verliest. Want hoe moest het nu verder met het land, nu het zijn grote schepper kwijt was? Het had een staatsinrichting die ook na zijn dood nog naar de hand van Oldenbarnevelt bleef staan. Tot op de dag van vandaag zelfs. De hand van de eerste Nederlandse polderraar op nationale schaal.

Oldenbarnevelt is de landsadvocaat van de Republiek tijdens de opstand tegen Spanje. Een van de grootste staatslieden van ons land die uiteindelijk eindigt op het schavot.

Politiek leider van de Republiek

In de jaren na de Vrede van Munster stond aan het hoofd van de republiek der Nederlanden een man die zelf ook wel gedichten schreef en zelfs een toneelstuk had gemaakt: raadpensionaris Johan de Witt. Hij was een knap rekenaar en een rasbestuurder, een wat flamboyantere uitvoering van de eenvoudige Johan van Oldenbarnevelt.
Net als hij had De Witt een goed oog voor de Nederlandse en Amsterdamse handelsbelangen. De Fransen en met name de Engelsen keken met jaloezie naar de rijke Hollanders. Ze zonnen op manieren om ze een toontje lager te laten zingen, zo nodig met militaire middelen. Met hulp van de bij leven al legendarische  zee-admiraal Michiel de Ruyter wist De Republiek zijn vijanden nog lange tijd van zich af te houden.
Omstreeks 1670 begon duidelijk te worden dat er een grote aanval op handen was. Het landleger was door voortdurende bezuinigingen nauwelijks nog tot weerwerk in staat. De vestingssteden waren nauwelijks bemand. Op 22 mei 1672 kwam de grote invasie van het Franse leger over land. Het is op deze dag dat de Gouden Eeuw van het ene moment op het andere voorbij ging.  
Binnen de kortste keren stonden het Franse leger voorbij Utrecht en had het Amsterdam in het vizier. Johan de Witt wist dat hij als de schuldige voor dit debacle werd aangezien, en diende zijn ontslag in. Een paar weken later moest hij samen met zijn broer boeten voor de penibele toestand waar het land in terecht was gekomen. Ze werden in Den Haag gelyncht.
De Rotterdamse tegelbakker Oudaen kwam die avond langs het Groene Zoodje, waar de lijken van de twee te kijk waren gesteld, en waar het volk zich eraan te buiten ging, en vertelt ons waar deze bizarre relieken vandaan komen.
‘Het schavot raakte vol met het grauw. De lijken moesten het nu gaan verduren. De een sneed de vingers van de handen, de ander de neuzen uit de gezichten, de lippen van de mond, de oren van de hoofden, de tongen uit de monden, de tenen van de voeten. Alles werd vervolgens aan de omstanders verkocht, het ene lid voor minder, het andere voor meer geld. Degenen die de eerzaamste onder deze woestelingen wilden zijn hadden op de schaamdelen van de raadpensionaris een dode kat gelegd, en op die van de ruwaard [zijn broer] een handvol biesjes van een rozijnenkorf, maar het was slechts voor korte tijd. Aangezien de handel die werd gedreven met de vingers, tenen, neuzen, oren, lippen etcetra geweldig voortging, moesten ook de schaamdelen eraan geloven.’
Een jaar later had Oudaen een toneelstuk klaar waarin hij deze schanddaden aan de kaak wilde stellen. Hij durfde het niet te publiceren. De vrijheid was omgeslagen in angst.
En zo werd de Gouden Eeuw, die zo kort daarvoor nog een idylle leek, uiteindelijk in bloed gesmoord. De Republiek wist zich in 1674 weer van de Fransen te bevrijden, en zette het leven voort, maar het werd niet meer zoals het was.

Het was alsof Vondel het al voorvoeld had:
Al hanthaeft d'oppermaght, in oorloge, en gewelt,
De steden, eeuw op eeuw, haer paelen zijn gestelt,
Haer oude stuit in 't endt, gelijck des menschen leven. 
Wat menschen bouwen, wort geene eeuwigheit gegeven

Het einde van de Gouden Eeuw    

De Gouden Eeuw leek wel een sprookje, maar na het rampjaar 1672 volgt een economische neergang en is de Gouden Eeuw over haar hoogtepunt heen. 

Ook in de Gouden Eeuw werd bezuinigd

Eind achttiende eeuw wordt ons land verscheurd door een burgeroorlog. De laatste stadhouder, Prins Willem de Vijfde, vlucht het land uit, en burgers grijpen hun kans om
de democratie in te voeren: de patriotten. Wordt ons land een monarchie of een democratische republiek?

Eind achttiende eeuw wordt ons land verscheurd door een burgeroorlog. De laatste stadhouder, Prins Willem de Vijfde, vlucht het land uit, en burgers grijpen hun kans om de democratie in te voeren: de patriotten. Wordt ons land een monarchie of een democratische republiek?


Patriotten en prinsgezinden

Het rampjaar 1672 in de klas

Na de dood van stadhouder Willem II is zijn zoon en zijn opvolger net geboren. De regenten grijpen hun kans om de macht over te nemen in de Republiek, zonder inbreng van de oranje dynastie. De spanningen lopen op en leiden uiteindelijk tot het eerste stadhouderloze tijdperk. Niet de oranjes, maar de burgers zijn nu aan de macht.

Het stadhouderloze tijdperk

Regenten en vorsten

VWO examenvideo's bij Steden en burgers in de Lage Landen (1050 - 1700)

Geschiedenis examen VWO: Steden en burgers in de Lage Landen (1050 - 1700)

Header slingers

Schrijf je in de voor de maandelijkse nieuwsbrief voor het laatste Schooltv PO-nieuws

Nieuwsbrief PO

Blijf op de hoogte van het laatste Schooltv-nieuws voor VO.

Nieuwsbrief VO

Contact

Schooltv Help

Veelgestelde vragen

Schooltv maakt educatieve content voor het onderwijs, bestaande uit video's en interactief materiaal. Altijd bij de les!

Over Schooltv

Over Schooltv.nl

Schooltv.nl is een videodatabase, gevuld met educatieve en informatieve videoclips, filmpjes, fragmenten, liedjes, animaties, lesvideo’s afleveringen, TV-programma’s, televisieseries, videoverzamelingen en afspeellijsten.